Уопсастыба

Ырыа ис хоһооно

«Хоту дойду хонноҕунан

Колонналар бардылар,

Хара тыанан, толоонунан

Хайыһардар дайдылар», - диэн тылларынан саҕаланар.

Бу тыллары иһиттэхпинэ, мин харахпар Ийэ дойдуга саба түспүт өстөөҕү кытта кыргыһа баран иһэр, санныларыгар сааларын туора иилиммит маҥан таҥастаах хайыһардьыт саллааттар эрчимнээхтик анньынан, түргэн-түргэнник хардыылаан, тоҥуу хаарга субурҕа суолу хаалларан иһэллэрэ көстөн кэлэр. Итиэннэ, тутатына, Старай Русса оройуонун Ильмень күөлүгэр буолбут хаан тохтуулаах ыар кыргыһыы өйбөр түһэр. Ол курдук, Сибииргэ тэриллибит хайыһар биригээдэлэрин састаабыгар сахалар сэриилэспиттэрэ биллэр. 1943 сыллаахха аҥардас 188-с стрелковай дивизия 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр 393 саха баара. Старой Руссаны босхолуур иһин кыргыһыыга 600-кэ саха хорсун-хоодуот эр бэртэрэ сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Онон ырыа бастакы күпүлүөтэ устуоруйа чахчытын көрдөрөр.

«Өстөөх ханна саһан сылдьар,

Өстөөх ханна хайыһар, -

Ситиэ онно сытыы буулдьа,

Ситиэ сыыдам хайыһар!», - диэн хос ырыа өрө күүрүүлээх тыллара саха саллаата, хайаатар да, өлөрө-өһөрө кэлбит өстөөх ир суолун ирдээн, тор суолун тордоон, тымырын баттыыр, тыынын иһиллиир бигэ санаалааҕын ойуулуур.

«Сибирь улуу буолактара

Силлиэрдилэр иһиирэ,

Туундара тыйыс уолаттара

Туруннулар сэриигэ», - иккис күпүлүөккэ саха бухатыырдара тимир тириилэрин кэтэн, хахай хаана хааннанан фашист абааһы адьарайын кытта өлөр-тиллэр охсуһууга туруммуттарын кэпсиир.

«Биллин фашист баһылыга

Биһи чаҕаан күүспүтүн,

Кыайыы сырдык дьаралыга

Биһигини кууспутун», - ырыа бүтэһик күпүлүөтэ сүллэр этиҥ ньиргиэрдээх, саллар чаҕылҕан дапсыырдаах кырдьыктаах күүс Кыайыыны аҕалыаҕар бигэ эрэли тириэрдэр.

Ырыа айыллыыта

«Хайыһар» ырыа тылларын фронтовик-бэйиэт, тылбаасчыт, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан суруйбута. Мелодиятын нуучча талааннаах композитора Андрей Филиппович Костин айбыта.

Ырыа айыллыбыт устуоруйата 2014 сыллаахха тахсыбыт «Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан» кинигэҕэ бэчээттэммитэ.

Онно суруллубутунан, Саха норуодунай суруйааччыта Николай Якутскай Петр Тобуруокапка маннык кэпсээбит: «Ити «Хайыһар ырыатын» Чаҕылҕаҥҥа мин суруйтарбытым ээ! Мин кинини всеобуч ротатыгар байыаннай дьыалаҕа бэлэмниэхтээҕим, рота командира этим. Биирдэ хайыһарга эрчиллии буолбутугар, Илья Дорофеевич: «Николай Гаврильевич, миигин итинтэн көҥүллээ эрэ, мин кыайан хайыһардыа суохпун!», — диэтэ. Көрбүтүм – киһим, кырдьык да, дьарамай, дөлөкүспүт уолаттардыын сылдьар кыаҕа суох! «Чэ, буоллун! Хаал! Ол гынан баран, биһиги кэлиэхпитигэр диэри манна олор уонна биир хоһоонно суруй!», — диэтим. Киһим хаалла, кэлэрбитигэр «Хайыһар ырыата» хайыы-үйэ бэлэм этэ! Онон итиннэ мин да кыттыылаахпын! – диэн күлэрэ».

Онтон ырыа мелодиятын айбыт Андрей Костин буойаһынан айаннаан иһэн, бу хоһоон тыллара көлүөһэ тыаһыгар ханыылыы ньиргийэн иһиллиэхтээхтэр, өрө күүрүүлээхтик, дохсуннук ылланыахтаахтар диэн тута матыып айбыт уонна Чаҕылҕаҥҥа ыыппыт. Хоһоон ааптара ырыаны истэн баран сөбүлэҥин биэрбит.

Бу курдук саха дьоно бары сөбүлээн ыллыыр «Хайыһар» ырыалара күн сирин 1942 сыллаахха көрбүтэ.

Ырыа тыла

«Хайыһар» ырыа тылын айбыт Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан аатын курдук кылгас, ол эрээри чаҕылхай олоҕу олорбута. Кини 1914 сыл от ыйын 31 күнүгэр Нам оройуонун Куһаҕан Ыал нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Аппааны) күн сирин көрбүтэ. Чаҕылҕан саха литэрэтиирэтигэр эдэр сааһыгар киирбитэ. Бастакы хоһоонноро 17 саастааҕар бэчээттэммиттэрэ. 19-тааҕар «Чаҕылҕан уоттара» диэн кинигэтэ тахсыбыта. 24 сааһыгар ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбута.

1942 с. сэриигэ хотторор иһин аҕытаассыйаны ыытыыга балыйаннар, РСФСР ХК 58-с ыстатыйатын 10-с пуунун 2-с чааһыгар сымыйанан буруйдааннар хаайыыга укпуттар. Бу 28 эрэ саастаах эдэр киһиэхэ ыар охсуу этэ. Ол эрээри, Илья Дорофеевич кытаанах, тулуурдаах, хорсун киһи буолан кырдьыгын булуммута уонна буруйдааһынтан босхоломмута.

1952 с., айар үлэтин үгэнигэр сылдьан, ыалдьан күн сириттэн күрэммитэ.

Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа: «Кини «Хайыһар» ырыата норуот биир таптыыр ырыата буолла. Норуот номох туттар, түмүстэҕинэ ыллыыр ырыаларын суруйартан ордук дьол поэкка суох. Дэлэкэлээх кэрэ киһи сүрэҕин ортотунан киирэр тылларый?», - диэн хайҕаан эппитэ.

«Хоһоону түмүктүүр түөрт строката «баһылыга – дьаралыга, күүспүтүн — кууспутун» диэн бэйэ-бэйэлэрин кытта рифмалаһар тыллар туттуллубуттара – дьэ, бу автор дьиҥ, чахчы булумньута буолар», - диэн В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап бэлиэтээбитэ.

«Чаҕылҕан, арааһа, поэзияҕа соҕотох бу айымньытынан да хаалыан сөп курдук, кинини талааннаах поэтынан билиниэхтэр этэ... Тыла-өһө, дьону өрө күүрдэр энчирээбэт идеята – айымньы ситиһиитэ», - диэн Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Г.И. Кривошапкин «Чаҕылҕан – барыбыт таптала» ыстатыйатыгар суруйбута.

Ырыа мелодията

«Хайыһар» ырыа мелодиятын Саха Сиригэр биллэр муусука диэйэтэлэ, биллиилээх «Ах, Самара-город!» ырыа ааптара Андрей Филиппович Костин айбыта. Кини 1893 с. алтынньы 3 күнүгэр Липецкэй уезд Шахманка диэн дэриэбинэтигэр төрөөбүтэ.

Андрей Филиппович маҥнайгы идэтинэн математик эбит, ол эрээри оҕо эрдэҕиттэн муусуканы интэриэһиргиирэ, Таҥара дьиэтин хоругар ыллаһар үчүгэй куоластааҕа. Онон, 1916 с. Москубатааҕы консерваторияҕа үөрэнэн ырыаһыт буолбут. 1939 с. В.И.Ленин аатынан Москубатааҕы педагогическай үнүстүүккэ үөрэнэн, муусука учууталын идэтин ылбыта.

1940 с. Бурятия ускуустубатын Күннэрин ыытыыны тэрийсэ барсыбыта уонна устунан онно хаалбыта биллэр. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытыгар Бурятияҕа Ленинградтааҕы тыйаатыр кэлэктиибэ көһөрүллэр. Ол түмүгэр Андрей Костин 1941 с. Саха Сиригэр кэлэр. Дьокуускайга саха композитора Марк Жирковтуун устуудьуйаҕа бииргэ үлэлииллэр. Бу кэмҥэ Андрей Костин саха муусукатын устуоруйатын кытта ыкса билсэр. Ол кэннэ Дьокуускайдааҕы педагогическай үнүстүүккэ муусука преподавателинэн уһун кэмҥэ тахсыылаахтык үлэлиир. Андрей Костин муусукаҕа уонна вокальнай ускуустубаҕа дьоҕурдаах саха ыччатын өрүү өйүүрэ, сүбэ-ама биэрэн көмөлөһөрө.

«Хайыһар» ырыа марш тэтимнээх муусукалаах. Омос иһиттэххэ судургу, биир тиэмпэлээх эрээри, бу мелодияны киһи иһиттэҕинэ курдары таттарар ураты күүстээх. Хайдах эрэ, ырыаҕа ылланар хайыһардьыт саллааттар колуонналарыгар киирэн, тэҥҥэ айаннаан иһэр курдук сананаҕын. Маныаха, композитор чахчы айаннаан иһэр буойас көлүөһэтин тыаһыгар хоһоон тылларын ханыылыы тутан ырыа гынан ыллаппыта бэккэ сатаммыт диэн сөҕүөххэ эрэ сөп.

Дьэ, маннык икки сүдү талааннаах дьон алтыһыыларыгар уос номоҕор киирбит ырыа төрөөн-үөскээн тахсыбыт.

***

Мин саныахпар, «Хайыһар» ырыа үйэлээх сыаннаска, дойдумсах буолуу ытык өйдөбүлүгэр олоҕурбут, киһиэхэ тиийимтиэ судургу тыллаах-өстөөх уонна киһини тардар мелодиялаах буолан дьон-сэргэ кутун-сүрүн тутан, норуот түмсэ түстэ да ыллыыр ырыатынан буолан уһун үйэлээх.

Оччотооҕу буурҕа-буулдьа ытылҕаннаах Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар тыынын санныгар сүкпүт, албан ааттаах суолу ааспыт саллаат эрэйин-муҥун тэҥҥэ үллэстибит, санаатын көтөҕөн күүһүгэр күүс, кыаҕыгар кыах эппит «Хайыһар» ырыа айыллыаҕыттан 83 сыл ааста, ол эрээри, кини уостан түспэккэ күн бүгүн ылланар, инникитин да ыллана туруоҕа.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар куйаар ситимиттэн