Уопсастыба

Биэс сыллааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев кулун тутар бастакы күнүгэр Табаһыт күнүн бэлиэтиир туһунан ыйааҕа тахсыбыта. Бу – табаһыттар сыралаах үлэлэрин билинии, кинилэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр киллэрэр кылааттарын сыаналааһын буолар. Төрүт олохтоох хотугу омуктар сайдыыларыгар табаны иитии улахан суолталаах. Төрүт үгэстэригэр, дьарыктарыгар, олохторун укулаатыгар бэриниилээх буоланнар, табаһыттар Аартыка, туундара уонна тайҕа тыйыс усулуобуйатыгар тыһыынчанан көстөөх сири-уоту көрө-истэ, иччилии сылдьаллар. 

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарга улахан болҕомто ууруллар, 1990-с сыллартан хотугу омуктар төрүт дьарыктарын (таба иитиитин, балыктааһыны, бултааһыны), көс аҕа уустарын төрүт сирдэрин-уоттарын боппуруоһун сүрүннүүр аналлаах сүүрбэттэн тахса тирэх сокуон ылылынна. «РФ Аартыкатааҕы түбэтин туһунан» федеральнай сокуону олоххо киллэриигэ Ил Түмэн көхтөөхтүк үлэлиир. «Хаһаайыннааһын үгэс буолбут көрүҥнэрин судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн туһунан» хос салаа киллэриллибитин түмүгэр, 2022 сылтан табаһыттар уонна аҕа ууһун общиналара харчынан куһаҕана суох көмөнү ылар буоллулар. Онно тирэҕирэн, хаһаайыстыбалар бааза, хараал тутталлар, квадрокоптер, вездеход уо.д.а. тиэхиньикэ атыылаһаллар. Ыччаты табаҕа сыһыарар, олохсутан үлэлэтэр сыалтан, «Эдэр табаһыт» бырагыраама ситиһиилээхтик үлэлиир. Ааспыт 2024 сылга олорор дьиэни-уоту туттарга, тупсарарга анаммыт өйөбүлү Анаабыр, Булуҥ, Эдьигээн, Муома, Кэбээйи, Томпо, Усуйаана, Эбээн Бытантай, Өлүөхүмэ эдэр табаһыттара ылбыттара.

Билигин да быһаарыыны эрэйэр боппуруос элбэх. Бу күннэргэ мин Булуҥҥа сылдьан, улуус дьокутааттарын мунньаҕар кытынным уонна  Бороҕон, Күһүүр, Хара Уулаах, Быков мыыс нэһилиэктэригэр сырыттым. Дьону ордук ас-үөл, оттук-уматык, сөмөлүөт билиэтин сыаната, ОДьКХ тарыыбын ыарахана, социальнай эбийиэктэр эргэрбиттэрэ, килиимэт уларыйыыта долгутар. Табаһыттар уонна балыксыттар атын ас-үөл суох уонна сыаната ыарахан буолан, балыгынан эрэ иитиллэн олороллорун, онуоха ыстараап көрүҥэ элбэҕин сыыһанан ааҕаллар.

Кулун тутар 18-20 күннэригэр Дьокуускайга IV Табаһыттар сийиэстэрэ тэриллиэ, 20 улуустан дэлэгээттэр уонна Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн, Китайтан, Монголияттан ыалдьыттар кэлиэхтэрэ. Салааны салайыннарыы тула киэҥ кэпсэтии тахсыаҕа. Булуҥ улууһун дьокутааттара сийиэскэ эдэр табаһыттары кытыннарарга итиэнэ табанан сүүрдүү күрэхтэһиитигэр сөптөөх үп көрөн, Дьокуускайга таба ыытарга быһаардылар.

Аартыка олохтоохторо Эргиэн-логистика кииннэрин үлэтин биһирииллэрин биллэрэллэр. 2026 сылга диэри маннык кииннэр Аартыка 13 улууһугар баар буолуохтаахтар. Бу боппуруоһу Ил Дархан Айсен Николаев тус хонтуруолугар тутар. Биһиги кэмитиэппит «Факториялар тустарынан» сокуон барылын оҥорон, үлэлии сылдьар. Эргиэн-логистика кииннэрэ уонна факториялар хотугу омуктар ас-таҥас, отук-уматык өттүнэн хааччыллыыларын, быһата, олохторун-дьаһахтарын тупсарарга тирэх буолуохтарыгар эрэлбит улахан.

Үс хонуктааҕыта ыытыллыбыт Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар «Этнологическай эспэртиисэ туһунан сокуоҥҥа» төрүт олохтоох хотугу омуктар бырааптарын кэҥэтэр кэккэ уларытыылары киллэрии бастакы ааҕыыга ылылынна. Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар түөлбэлээн олрор сирдэригэр бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох аҕыйах ахсааннаах омуктар холбоһуктарыгар уонна биирдиилээн дьоҥҥо оҥоһуллубут хоромньу кээмэйин ааҕыы Методикатыгар сөп түбэһиннэрэн, «Аҕыйах ахсааннаах омуктар холбоһуктара» диэн өйдөбүл чопчуланна. Онон, табаны иитиинэн, балыктааһынан, бултааһынынан идэтийэр муниципальнай-унитарнай тэрилтэлэр эмиэ хоромньуну толуйар төлөбүрү ылар бырааптанныар. Күн бүгүн биһиэхэ баар 13 МУТ таба мэччийэр сирдэрин докумуоннаппыттарын үрдүнэн, итинник быраабынан төрүт туһаммат этилэр.

Күндү доҕоттор, бүгүҥҥү сааскылыы чаҕылхай күҥҥэ Табаһыт күнүнэн эҕэрдэлээн тураммын, табаһыттар хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар үлэлиир-хамсыыр хоһуун дьон буолалларын таһынан, кинилэр хоту дойду, туундара киэҥ-нэлэмэн сирин-уотун көрө-истэ сылдьар уопсастыбаннай пограничник, уопсастыбаннай эколог, ирбэт тоҥу араҥаччылааччы, быһата, Арассыыйа судаарыстыбатын Аартыкатааҕы территориятын дьиҥнээх хаһаайына буолар аналы чиэстээхтик, дьоһуннук толороллорун бэлиэтиибин. Эһиэхэ уонна эһиги дьиэ кэргэттэргитигэр чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, бөҕө туруктаах олоҕу, эйэлээх халлааны баҕарабын! Идэҕитигэр бэриниигит, төрүт үгэстэргитин илдьэ сылдьаргыт, салгыы сайыннараргыт, Ийэ айылҕаҕытыгар, Аартыка ураты цивилизциятыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһаргыт иһин махтанабын!

Елена Голомарева, Ил Түмэн төрүт олохтоох хотугу омуктар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ