Уопсастыба

Сүрүн дакылааты Майа сэл. баһылыга Алексей Неустроев оҥордо. Майа өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ нэһилиэгэ буолар. Статистика көрдөрөрүнэн, нэһилиэнньэтин ахсаана 10 308 киһи. Түөрт оскуола баар, ол иһигэр икки уопсай оскуола, биир лицей-интэринээт, биир музыкальнай оскуола. Түөрт уһуйаан. Оскуолаларга 1761 оҕо үөрэнэр, уһуйааҥҥа 639 оҕо сылдьар. 66 араас тэрилтэ үлэлиир, итинтэн 38 бүддьүөт тэрилтэлэрэ. Баар 59 маҕаһыын, 3 ырыынак, 8 аһылык тэрилтэтэ баар. Экэниэмикэ төрдө – тыа хаһаайыстыбата, атыы-эргиэн уонна атын өҥөлөр. Кэлиҥҥи сылларга экэниэмикэ тутулугар дьоҕус уонна орто урбаан кылаата улаатта. Майа нэһилиэгэ улуус култуурунай киинэ уонна тирэх бөһүөлэгэ буолар.
Майаҕа 2017 сылга 11 маҕаһыыҥҥа итирдэр утахтар атыыланар этилэр. Күн бүгүн маҕаһыын ахсаана иккигэ диэри кыччаата. Ити түмүгэр, Майа нэһилиэгэр холуобунай буруйу оҥоруу аҕыйаата. Ис дьыала министиэристибэтин статистикатынан, улууска буруйу оҥоруу 80 %-а итирик туруктаах оҥоһуллар.
Кыһыҥҥы кэмҥэ дьиэтэ суох дьон дьиэлэр подъезтарыгар хорҕойоллор, арыгы маҕаһыыннарын тула мусталлар, уопсастыбаннай бэрээдэги кэһэллэр. Кэнчээри ыччаппыт, оҕолор маны көрүө суохтаахтар. Билиҥҥи туругунан арыгылаах утахтары атыылыыр маҕаһыыннартан биирдэстэрэ оҕо саадыттан 250 миэтэрэ, ДЮСШ-тан 200 миэтэрэ уонна уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтиттэн 400 миэтэрэ тэйиччи сытар. Бу улуус докутааттарын Сэбиэтин быһаарыытын кэһии буолар.
Нэһилиэккэ арыгы атыытын хааччахтыыр үлэни Майа баһылыга Дмитрий Тихонов 2017 с. саҕалаабыта. Саҕалаабыппытын салгыыбыт. Ол курдук, итирдэр утахтары атыылааһыны хааччахтааһын боппуруоһун тула кэпсэтии 2023 с. атырдьах ыйыгар буолбута. Манна ИДьМ Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы салаатын салайааччы Василий Пономарев, Майаҕа полиция салаатын начаалынньыга Владимир Попов уонна арыгылаах утахтары атыылааһынынан дьарыктанар урбаанньыттар кыттыбыттара. Мунньахха арыгы атыылыыр маҕаһыыннары нэһилиэк таһыгар көһөрөр туһунан быһаарыы ылыллыбыта.
Иккис уопсастыбаннай кэпсэтии 2023 с. ахсынньыга уопсастыбаннай кииҥҥэ буолбута. Кэпсэтиигэ нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара, бизнес салайааччылара, уопсастыбаннай актыбыыстар уонна нэһилиэк олохтоохторо кыттыыны ылбыттара. Кэпсэтии түмүгүнэн Майа бөһүөлэгэр итирдэр утах розничнай атыытын бүтүннүү боборго быһаарыы ылыллыбыта.
2024 с. онлайн куоластааһын ыытыллыбыта, онно нэһилиэнньэ 69,2 %-а бобууну өйөөбүтэ, 30,8 %-а утарбыта. 2024 с. балаҕан ыйыгар ыытыллыбыт ыйытык түмүгүнэн нэһилиэнньэ санаатын учуоттаан, Майа нэһилиэгин территориятыгар итирдэр утах розничнай атыытын толору бобор туһунан СӨ сокуонун барылын киллэрэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта.
Биһиги нэһилиэкпитигэр спордунан көхтөөхтүк дьарыктанан, чөл олоҕу тарҕатар саҥа уопсастыбаннай түмсүүлэр үөскээтилэр. Ол курдук, ааспыт сылга Майаҕа полумарафону ситиһиилээхтик ыыппыппыт, 300 киһи кыттыбыта. Быйыл атырдьах ыйыгар өрөспүүбүлүкэ таһымыгар Татьяна Жиркова аатынан 500 киһи кыттыылаах марафону ыытар былааннаахпыт. Майаҕа сарсыардааҥҥы эрчиллиилэр, күрэхтэһиилэр, доруобай аһылык туһунан кэпсэтиилэр о.д.а. утумнаахтык ыытыллаллар. Үүнэр көлүөнэлэрбитигэр оҕолорбутун чөл олоххо үөрэтэ сатыыбыт. Эдэр дьоҥҥо холобур көрдөрөр улахан суолталаах. Оҕолор төрөппүттэрин сүбэлэрин истэллэр, онон, дьиэ кэргэнинэн бииргэ успуордунан дьарыктаныы ыччаты чөл олоҕу тутуһарга үөрэтиэхтээх.
Дакылааты истэн баран норуот дьокутааттара ыйытыыларын биэрдилэр.
Иван Луцкан бутлегердары эппиэтинэскэ тардар туһунан ыйытта. Ону таһынан, арыгы атыылаһааччылар чугастыы баар бөһүөлэктэргэ саба түстэхтэринэ, суол саахалларын үөскэтиэхтэрин сөбүн ыйда.
Никита Тимофеев нэһилиэнньэ сокуоҥҥа хайдах сыһыаннаһарын туһунан сураста уонна «наливайкалар» баар буолуохтарын сөп диэн долгуйарын биллэрдэ. Егор Григорьев бөһүөлэккэ нарколог баарын уонна төһө киһи киниэхэ учуокка турарын ыйытта. Федот Филиппов успуорду уонна чөл олоҕу тарҕатыы туохха олоҕурарын чопчуласта. Светлана Данилова тас биричиинэттэн өлүү ахсаанын уонна «Чөл олох оскуолата» баарын-суоҕун сураста. Бобуу киирбитин кэннэ нолуок өттүгэр сэлиэнньэ төһө сууманы сүтэрэрин ыйытта.
Ил Түмэн урбааҥҥа уонна туризмҥа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Корнилов эппитинэн, сокуон барыла ыам ыйын 30 күнүгэр кэмитиэт мунньаҕар көрүллүбүт. Юстиция министиэристибэтин управлениета, борокуратуура, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн судаарыстыбаннай быраап управлениета, ону тэҥэ Урбаан, атыы уонна туризм министиэристибэтэ сокуон бырайыагар сөпсөһөр түмүктэри биэрбиттэр. Норуот дьокутаата Георгий Балакшин бу сокуону ылыныы кэнниттэн салгыы ханнык нэһилиэнньэлээх пууҥҥа маннык бобуу киириэҕин ыйытта.
Салгыы дьокутааттар тыл эттилэр. Олег Марков бу сокуону өйүүргэ ыҥырда: «Майа – өрөспүүбүлүкэбитигэр саамай улахан нэһилиэк буолар. Кини атын нэһилиэктэргэ холобур буолуо этэ. Икки сыллааҕыта итинник хамсааһын баарын истэн, нэһилиэнньэ хайдах ылыныай диэн ыйытыы бөҕөтө үөскээбитэ Билэргит курдук, Майаҕа элбэх араас уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэлииллэр. Ол курдук, Аҕалар сэбиэттэрэ, Бэтэрээннэр сэбиэттэрэ, о.д.а. Балар олус үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Уонна барыларын кытта кэпсэтэн, бүгүн мин эрэллээхтик этиэхпин сөп: Майа нэһилиэгин олохтоохторо чөл олоҕу толору өйүүллэр. Улуус баһылыга Дмитрий Тихонов, нэһилиэк баһылыга Алексей Неустроев чөл олоҕу тутуһан, бэйэлэрэ холобур буолаллар».
Виктор Федоров быйыл кулун тутарга арыгы атыытыгар хааччахтааһын дьайыытын туһунан аналитическай дакылааты үрдүктүк сыаналаата.
Кини бэлиэтээбитинэн, номнуо 203 нэһилиэнньэлээх пуун арыгыттан бүтүннүү аккаастаммыт. Ол түмүгэр, үчүгэй уларыйыылар бааллар: итирик туруктаах сылдьан буруйу оҥоруу, суол быһылаана аҕыйаабыт. Ол гынан баран, арыгыны иһии 5 %-а эрэ аҕыйаабыт, сүһүрэн өлүү 1,6 төгүл үрдээбит. Күүстээх атыы кафеларга уонна эрэстэрээннэргэ көһөр. Норуот дьокутаата маннык этиилэри киллэрдэ:
– 2015–2016 сс. түмүктэммит арыгылааһыны утары охсуһар судаарыстыбаннай бырагырааманы сөргүтүөххэ. Аһылык индустриятын хонтуруолун күүһүрдүөххэ. Арыгы иһии аҕыйаан иһэр нэһилиэктэригэр көҕүлүүр механизмнары киллэриэххэ (холобур, граннары). Хас биирдии хааччахтааһын көдьүүһүн сыаналааһын, үлэлиир миэрэлэри эрэ хаалларыахха.

Уураахтар туолууларын эмиэ бэрэбиэркэлиэххэ наада:
– Арыгыны хонтуруоллуур судаарыстыбаннай бырагырааманы оҥоруохха (2021 сылтан олоххо киирбэтэх). Судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ арыгыны бобуохха уонна судаарыстыбаннай сулууспалаахтарга этическэй нуормалары киллэриэххэ. Судаарыстыба кыттыылаах тэрилтэлэр арыгыны атыылыылларын тохтотуохха.
Тихон Скрябин бу сокуону өйүүрүн биллэрдэ уонна ылылыннаҕына, үүнэр көлүөнэбитигэр холобур буолуоҕун эттэ. Андрей Находкин улууска арыгылааһыны утары охсуһуу үтүө уопутун бэлиэтээтэ, салалта уонна көхтөөх олохтоохтор тус холобурдарын тоһоҕолоото. Улуус баһылыга эдэр ыччаты спортивнай дьарыктарга, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр сыһыаран чөл олоҕу тутуһуу бырагырааматын ситиһиилээхтик олоххо киллэрэр. Ситиһии сүрүн өрүтүнэн олохтоох урбаанньыттар арыгыны атыылааһыны тохтоторго сөбүлэһэн эппиэтинэстэрин көрдөрбүттэрэ буолла. Бу уопут Саха сирин атын сирдэригэр холобур буолар. Николай Кульбертинов сокуону өйөөтө уонна арыгылааһыны утары охсуһар нэһилиэктэри граннарынан көҕүлээһин улахан суолталааҕын эттэ. Холобур, Майа олохтоохторо арыгыттан аккаастанар быһаарыыны ылынан, атын улахан нэһилиэктэргэ сөптөөх холобуру көрдөрдүлэр. Егор Григорьев бөдөҥ нэһилиэктэргэ арыгы атыытын бобор сокуону толору өйүүрүн биллэрдэ. Бу сокуон атын нэһилиэнньэлээх пууннарга буолуоҕа уонна эдэр көлүөнэбитин, нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстыырга угуйуоҕа. Афанасий Владимиров сокуону өйөөтө: «Нэһилиэк баһылыга Алексей Неустроев тус холобурунан арыгыттан өйдөөхтүк аккаастаныыны көрдөрөр. Кини көхтөөх позициятынан уонна көдьүүстээх үлэтинэн олохтоохтору спордунан дьарыктанарга, историяны үөрэтэргэ, доруобай үгэстэри сайыннарарга көҕүлүүр. Маннык балаһыанньаны тутуһуу диэн баһылык авторитетын бөҕөргөтүү уонна уопсастыбаҕа үтүө дьайыыны оҥоруу буолар».Ил Түмэн пресс-сулууспатын матырыйаалынан.

Хаартыска: Василий Кононов (Ил Түмэн).