Уопсастыба

Кузьма 1919 сыллаахха күһүн Мэҥэ Хаҥалас улууһун Тараҕай нэһилиэгэр олохтоох дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүтэ. Табаҕа биэс кылаастаах оскуолатын 1936 сыллаахха бүтэрэн, хас да сыл Алексей Стаханов аатынан холкуоска сайынын окко, кыһынын пиэрмэ ис-тас үлэтигэр сылдьыбытын кэнниттэн, пиэрмэ сэбиэдиссэйинэн анаабыттар.

Аҕа дойду сэриитэ саҕаланарын кытта, от ыйын 29 күнүгэр буолбут бастакы хомуурга Стаханов аатынан холкуостан биэс киһи, ол иһигэр, холкуос бэрэссэдээтэлэ Степан Чичахов, эрэбиисийэ хамыыһыйатын салайааччы Софрон Бурнашев, биригэдьиир Михаил Чичахов уонна холкуос чилиэннэрэ -- мин абаҕам Егор Романов (Дьөгүөрэлиир), Савва Керемясов ыҥырыллыбыттара. Дьоҕус холкуос тутаах салайааччылара, сүрүн үлэһиттэрэ сэриигэ барыылара соһуччу этэ. Үлэһит тиийбэт буолан, сорохтор иккилии үлэни толорор буолбуттара. Онон эдэр биригэдьиир Кузьма Бурнашев түбүк үөһүгэр сылдьыбыта. 1941 сыл кыһыныгар тахсыбыт улуустааҕы «Холкуос кырдьыга» хаһыакка көрдөххө, кини бэйэтин сүрүн үлэтин таһынан, киэһэ өттүгэр холкуоһун 15 чилиэнин ааҕарга-суруйарга үөрэппит.

Ленинграды босхолоспута

Кузьма аармыйаҕа барарга өссө бастакы хомуурга тылламмытын ылбатахтара. Бэбиэскэ 1942 сыл бэс ыйын 24 күнүгэр кэлбитэ. Кузьма Бурнашев ыаллыы Андреев аатынан холкуос уолаттарынаан үһүө буолан Майаҕа киирбиттэрэ, аармыйаҕа барааччылары онно мунньан баран Дьокуускайга киллэрэн, биир хоннороот Усть-Кутька ыыппыттара. Уһун, сындалҕаннаах айан кэнниттэн, Ижевскай куоракка анал кууруска түргэтиллибит систиэмэнэн үөрэтэ түһэн баран, 534 №-дээх стрелковай полк састаабыгар киллэрэн, Ленинградскай фроҥҥа атаарбыттара.

Кузьма Бурнашев манна итии-тымныы диэн тугун, буурҕа-буулдьа силлиэтин этинэн-хаанынан билбитэ. Биир улахан кыргыһыыга 2000 кэриҥэ киһилээх чаастан 37 эрэ буолан ордубуттар. Бастакы бааһырыытын 1942 сыл күһүнүгэр уҥа атаҕар уонна түөһүгэр ылан, госпитальга аҕыйах кэмҥэ сытан эмтэнээт, тута салгыы сэриигэ барбыт. Ол да кэнниттэн халымырдык бааһыра-бааһыра, инники кирбиигэ сылдьыбыт.

Бу суруйа олорон манныгы санаан кэллим. 1954-1955 сс. кыһын убайым Василийы кытары Ала Биэ алааһыгар Кузьма Ивановичтаахха олорон, Табаҕаҕа үөрэммиппит. Биир киэһэ Кузьма Иванович сыгынньахтанан, сэриигэ ылбыт баастарын көрдөрбүтүгэр, тоҕус сиринэн буулдьа суола баарын ааҕан турабыт. Кини ол киэһэ сэрии туһунан кэпсээбитэ, онтон биир түгэни өйдөөн хаалбыппын. Өстөөх пехотата кимэн киирэн истэҕинэ, утары атаакалаабыттар. Дьэ, икки өттүттэн тутуһан туран ыстыыгынан кыдыйсыы, тыын былдьаһыктаах ынырык киирсиитэ буолбут. Саха саллаата өлөрүн да умнан туран ыстыыгынан анньыһа сырыттаҕына, кэнниттэн биир сүүнэ улахан өстөөх ыстыыгынан түһэн эрдэҕинэ, нуучча табаарыһа урутаан, өстөөҕү ыстыыгынан үөлэн охторбут. Кузьма Иванович ол уол өлөрбүттэн быыһаан турар диэбитэ, кыргыһыы кэнниттэн киниэхэ махтаммытын кэпсээбитэ.

Ленинграды төгүрүктээһинтэн босхолооһун кэнниттэн, Карелия биир куоратын ылыыга Кузьма 1943 сыл тохсунньутугар үһүс төгүлүн атаакаҕа киириигэ хаҥас атаҕын өттүгэр ыараханнык уонна уҥа хараҕар бааһыран, Ярославль куорат 2546 №-дээх госпиталыгар сэттэ ый эмтэммитэ. Үһүс группалаах инбэлиит буолан, икки баттыкка тирэнэн, 1944 сыл саҥатыгар төрөөбүт дойдутун диэки төннүбүтэ. Иркутскайга диэри медсиэстэрэлэр арыаллаан аҕалбыттар.

Үлэ үөһүгэр

Дойдутугар кэлээт, Кузьма Иванович баттыктаах сылдьан, холкуоһугар үлэлээбитинэн барбыта. Суокка-учуокка дьоҕурдаах буолан, бастаан утаа кыладыапсыктаабыта, ыскылаакка сэбиэдиссэйдээбитэ.

Эдэр киһи олоххо тардыһыыта күүстээх. Эһиилигэр икки кыра оҕолоох сэрии огдооботун, Елена Александровнаны, кэргэн ылан, 1945 с. ыал буолбута. Елена I Мэлдьэхситтэн төрүттээх, 1938 с. мин абаҕам Егор Романовка (Дьөгүөрэлииргэ) кэргэн тахсан, кыыстаах уол оҕоломмута. Дьөгүөрэлиир сэриигэ бастакы хомуурга ыҥырыллыбыта, 1942 сыл бэс ыйыгар Белоруссия сиригэр охтубута...

Елена Александровна Кузьма Ивановичтыын 10 оҕону төрөппүтэ, онон барыта 12 оҕону көрөн-истэн, үөрэттэрэн, атахтарыгар туруоран, үлэһит бэртэрэ, ыал оҥортоон, сүүс сүүстэриттэн өйөнсөн, сарын санныларыттан даҕайсан, 56 сыл бииргэ олорбуттара. Бу 12 оҕоттон сэттэтэ уол этэ, кинилэр сэттиэн Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр чиэстээхтик сулууспалаан кэлбиттэрэ. Елена Александровна 1962 с. ахсынньы 29 күнүгэр, Табаҕаттан бастакынан Дьоруой-Ийэ мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кини өр сылларга кулуупка остуорастаабыта.

Кузьма Иванович сайынын холкуос отчуттарын звенотугар бугул угааччынан, оту түстээччинэн үлэлээбитэ. Мин биир сайын кинини кытары оттоһон турабын. Оччолорго мэник оҕолор ардыгар ол-бу баракааһы оҥорор, ону-маны саҥаран киһини кыыһырдыах да тыллары быктарар этибит да, Кузьма Иванович улаханнык дьарыйбытын өйдөөбөппун. Барахсан, оҕоҕо олус сымнаҕас, үтүө сыһыаннаах этэ.

1960-с сылларга атынан сылдьан, холкуос оттообут отун мээрэйдээн тутааччы буолбута. Онтон ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, сопхуос тэриллибитин кэннэ заправщигынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Оччолорго аҕыс отделениелаах улахан сопхуос этибит, ардыгар түүн-күнүс суоппардар, тырахтарыыстар заправкаҕа кэллэхтэринэ, утуйа да сыттар, ойон туран, үлэтигэр барара. Сопхуос тэрийэр араас субуотунньуктарыгар, күһүн аайы буолар элбэх киһилээх куобах күрэҕэр, муҥхаҕа солбуллубат асчыт буолара.

Кузьма Иванович кыһыллыҥы хааннаах, орто уҥуохтаах, бэрт киэҥ-холку, көнө-судургу майгылаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ истиҥ-иһирэх сыһыаннаах барахсан этэ. Билэр дьон кинини бэйэтин кыанар киһинэн ааҕаллара. Сиэн быраата Николай Ефремов уонна улахан уола Иннокентий Романов ахталларынан, биирдэ оскуола таһыгар толору хомуллубут штанга аттыгар дьон мустубутун интэриэһиргээн көрө тиийбит. Дьон дьээбэлээннэр: "Дьэ эрэ, Кузьма, бу штанганы тобуккар диэри көтөҕөн, оскуоланы эргийэ хааман кэл", -- дэспиттэр. Киһилэрэ штанганы ылбыт да, тобугар диэри өндөтөөт, эппит сирдэринэн күлэ-күлэ эргийэн кэлбит. Кыладыапсыктыы сылдьан, субуотунньукка күөсчүт буолбут. Василий Михайлов диэн Кузьматтан үрдүк уҥуохтаах, доруобай, эдэрчи киһи: «Ыскылааккыттан сытыйбыт эккин аҕалан сиэтэҕин», -- диэн саҥалаах буолбут. Онуоха олус чиэһинэй киһи хара балыыртан ыга кыыһыран, бабыгырыы түһээт, Василийы самаҕыттан уонна түөһүттэн ылаат, күөстээх кутаа уот үрдүнэн оҕо курдук элээрдэн кэбиспит. Өссө биир түгэни ахтабын, Кузьма саҥа дьиэ туттаары бэрэбинэ кэрдэн баран, соҕотоҕун оҕуһунан түрүлүөпкэлээбит!

Аата үйэтийэр

Кузьма Иванович сэриигэ, биир кэмҥэ генерал Гречкоҕа харабылынан сылдьыбыт эбит. Андрей Гречко ССРС Оборуонатын миниистиринэн үлэлии олорон, хорсун саллаатын умнубакка, сыаналаан, Кыайыы 25 сылынан эҕэрдэлээн туран, «Запорожец» массыына пуондатын бэрдэрэн турар!

Иэдээннээх сэриини этинэн-хаанынан билбит, уоттаах сэрии бэтэрээнин Кузьма Иванович Бурнашев түөһүн элбэх бойубуой наҕараада киэргэтэрэ. Ол курдук, бастакы уонна иккис истиэпэннээх Аҕа дойду сэриитин уордьаннара, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэр, ону таһынан сүүрбэччэ араас суол үбүлүөйүнэй мэтээллэр, бэлиэлэр бааллара. Кырдьаҕас бырантабыык уордьаннарынааҕар ордук «Хорсунун иһин» мэтээлин үрдүктүк сыаналыыра.

Сэрии, сут-кураан уонна олоҕу чөлүгэр түһэрии кыһалҕатын, элбэх оҕону иитии түбүгүн эрдээхтик Кузьма Иванович уонна Дьоруой Ийэ Елена Александровна оҕону иитиигэ уопуттарынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннарынан Табаҕа бөһүөлэгэр улаханнык ытыктанар ыал этилэр. Кузьма Иванович 2001 сыл олунньу ый 23 күнүгэр, 82 сааһыгар, Елена Александровна 2006 сыл алтынньы ый 11 күнүгэр, 88 сааһыгар сирдээҕи олохтон арахсыбыттара. Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ кинилэр дьоһун ааттарын үйэтитэллэр.

Лаврентий РОМАНОВ,  Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.