Бэлиитикэ

Пуорумҥа СӨ дэлэгээссийэтин састаабыгар парламент бэрэссэ­дээтэлэ Алексей Еремеев салай­ааччылаах норуот дьокутааттара Александр Корякин, Андрей На­ходкин, Павел Петров уонна Елена Голомарева киирдилэр. Парламен­тарийдар пуорум хас да сиэссий­этигэр кыттааччы уонна спикер быһыытынан кытыннылар.

МЭЛДЬИ ХОЛОБУРГА

Саха Сирин парламенын спи­керэ Алексей Еремеев Госдума Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытын кэмитиэтин бэрэстэбиитэллэрин кытта Саха Сирин Аартыкатын сайдыытын тула тутаах боппуруо­стары дьүүллэстилэр. Ол курдук, Саха Сирин тырааныспарга туругун, Хоту таһаҕаһы тиэйии кыһалҕатын, ыраах сытар нэһилиэктэргэ интэ­риниэтинэн хааччыйыы туһунан суолталаах боппуруостары кэпсэт­тилэр. Карелия Өрөспүүбүлүкэтит­тэн Госдума дьокутаата Валентина Пивненко Аартыкаҕа тырааныспар табыгастаах буолуутун хааччыйыы боппуруостарын быһаарыыга Саха Сирин салалтатын хамаандатын үлэтин биһирээтэ.

- Мин Саха Сирин парламента­рийдарын үлэлэрин атын эрэгий­иэннэр ортолоругар мэлдьи холо­бурга ыларга туруорсабын. Сахалар хайдах курдук үлэлииллэрин көрүҥ, үөрэниҥ! Ити чахчы оннук», - диэтэ Госдума дьокутаата Валентина Николаевна.

Алексей Еремеев Аартыка оройуоннарын сайыннарыыга фе­деральнай киин көмөтүн бэлиэ­тээтэ. Санаттахха, 2023 с. от ыйын 20 күнүгэр Госдума пленарнай мунньаҕар «Хоту таһаҕаһы тиэй­ии туһунан» федеральнай сокуон ылыллыбыта. Бу иннинэ хотугу таһаҕаһы тиэйии сокуонунан бигэр­гэммэт этэ. Билигин Хоту таһаҕаһы тиэйиини былаанныырга кэтээн көрүү, нуормалыыр, болдьоҕу олох­тооһун бириинсиптэрин бигэргэтэр үлэлэлэр бараллар.

2026 сылга өрөспүүбүлүкэ «Аартыка синергията» бырайыагы олоххо киллэрэр былааннаах, оччо­тугар Аартыка зонатын ыраах сытар нэһилиэктэрин олохтоохторо түргэн интэриниэтинэн хабыллыахтара. Ону таһынан Уһук Илин эрэгийиэн­нэрэ сибээс эбии лииньийэтинэн хааччыллыахтара. Саха АССР тэ­риллиитин 100 сылын көрсө бу бырайыагы Федерация Сэбиэтэ өйөөбүтэ. Бырайыак 2023 сыл ыам ыйыгар дойду Бэрэсидьиэнэ Влади­мир Путин иннигэр көмүскэммитэ уонна балаҕан ыйыгар Уһук Илин куораттарын сайыннарыытын сүбэ мунньаҕар өйөбүлү ылбыта.

ФЕДЕРАЛЬНАЙ СОКУОНУНАН БИГЭРГЭТЭРГЭ

«Российскай Федерация – аан дойду үрдүнэн дьиэ табатын ахсаа­нынан лидер. Ол эрээри, хотугу эрэ­гийиэннэргэ таба ахсаана сыллата кыччаан, эбэтэр бигэ туруктанан ха­алар», - диэн бэлиэтээтэ пуорумҥа Ил Түмэн Хотугу сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева. Билигин Саха Сири­гэр таба ахсаанын харыстааһына уонна элбэтиитэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр тыа хаһаайысты­батын үгэс буолбут салааларын өйөбүлүнэн ситиһиллэр.

- Дьиэ табатын ахсаанын аҕый­атыы тохтоото эрээри, урукку үрдүк көрдөрүүлэри ситиһии кыалла илик. Тыа хаһаайыстыбатын министиэри­стибэтэ сөптөөх судаарыстыбаннай бырагыраама ылыммыта. Холобур, 2020 сылга өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбатыгар 167 тыһ. тахса таба баар эбит буоллаҕына, 2022 с. – 172 тыһ. буолла. Онон, бүгүн, Саха Сирэ дойду үрдүнэн дьиэ та­батын ахсаанынан үһүс миэстэни ылар. Дьиэ табата уһук хоту тыйыс айылҕалаах сиргэ аҕыйах ахса­аннаах норуокка олорорго ураты кыах биэрэр. Табаһыттар үгүстэрэ этэллэр: «Биһиги норуоппут таба баарын тухары олоруоҕа». Таба суох буолуо – долганнар, эбэҥкилэр уо.д.а. омуктар суох буолуохтара, – диэн дьокутаат эттэ. Елена Голома­рева бэлиэтээбитинэн, бу салааны салгыы сайыннарарга, үлэһиттэр олохторун таһымын уонна хаачы­стыбатын үрдэтэргэ, хотугу дьиэ табатын иитиитин өйүүргэ туспа федеральнай сокуон ылыллара наада. Бу сыалы өрөспүүбүлүкэ үгүс сыллар усталарыгар ситиһэргэ дьулуһар.

 БААРЫ САҤАРДЫЫ УОННА САҤАНЫ ТЭРИЙИИ

Ил Түмэн Экэниэмикэҕэ, инве­стиционнай уонна бырамыыысы­ланнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэ­тин бэрэссэдээтэлэ Павел Петров «Аартыка бартыбыала: Российскай Федерация Арктическай зонатыгар инвестицияны тардыы» оробуочай сиэссийэҕэ Саха Сирэ сиртэн хосто­нор баайынан ураты инвестицион­най кыахтааҕын, социальнай уонна демографическай өттүнэн, ону тэҥэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук­ка экэниэмикэҕэ бигэ туруктааҕын туһунан эттэ. 2022 сыл түмүгүнэн Уһук Илиҥҥи уокурук экэниэмикэни уонна социальнай эйгэни сайын­нарыыга 2,5 трлн. солк. кэриҥэ инвестиция улаатыытын ситиһэн, федеральнай уокуруктар ортолору­гар бастакы миэстэни ылар. Онуоха инвестиция сүрүнэ Саха Сиригэр 24,5% тиийэр. Дьокутаат этэринэн, кэнники биэс сылга Саха Сирэ экэ­ниэмикэҕэ инники күөҥҥэ таҕыста. Бу икки төгүллээх эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта улаатыыта уонна 2022 с. түмүгүнэн бүддьүөккэ 616,2 млрд солк. инвестицияны тардыы көрдөрөр. Павел Петров бэлиэтииринэн, ити Уһук Илиҥҥэ уонна Аартыкаҕа урбаан эйгэтин көҕүлүүргэ, оҥорон таһаарар тэрил­тэлэр үлэлэрин өйөөһүҥҥэ тиэрдэр.

- Саха Сирин Аартыкатыгар сиртэн хостонор айылҕа баай­ын эргиирин түргэтэтэргэ баары саҥардыы уонна саҥа тырааныспар логистическай инфраструктуратын тэрийии наада, - диэн парламента­рий иһитиннэрдэ.

ЭКОЛОГИЯҔА БЫРАЙЫАКТАР УОННА ЭТИИЛЭР

Ил Түмэн Сир сыһыаннаһыы­ларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин «Саха Сирин холобуругар эколо­гическай куттал суох буолуутун хааччыйыы туһунан» иһитиннэри­ини билиһиннэрдэ. Кини Аартыка территорияларыгар тулалыыр эй­гэни харыстааһын боппуруостара ураты болҕомтону эрэйиллэрин бэлиэтээтэ уонна экологическай балаһыанньаны тупсарыыга кэккэ этиилэри иһитиннэрдэ. Бастатан ту­ран, Аартыка зонатыгар Экологиче­скай доктринаны ырытан оҥорорго уонна ылынарга боппуруоһу дьүүл­лэһэргэ этии киллэрдэ. Иккиһинэн, Өлүөнэ өрүс уутун харыстааһыҥҥа чэбдигирдэр дьаһаллары тэрийэн, дойду уу эбийиэктэрин экологиче­скай чэбдигирдиитин федеральнай бырайыакка киллэрэргэ. Үсүһүнэн, уу эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа судаарыстыбаннай экологическай хонтуруол (надзор) чэрчитинэн инспектордар уонна туһааннаах сирэйдэр кыттыыллаах аахта саста­аба оҥоһуллан, хардарыта бииргэ үлэлээһиннэринэн көһө сылдьар чинчийиини ыытарга. Төрдүһүнэн, айылҕа харыстабылын бырайыак­тарын олоххо киллэриигэ Россий­скай Федерация субъектарын бүд­дьүөттэригэр субсидияны биэрии уонна үллэрии быраабылатыгар Аартыка зонатыгар сытар буортула­ах эбийиэктэргэ туспа ирдэбиллэри олохтуур туһунан боппуруоһу көрөр­гө. Итиэннэ парламентарий «Ирбэт тоҥу харыстааһын уонна туһаныы туһунан» федеральнай сокуону ыларга этии киллэрдэ.

ТЫЫН КЫҺАЛҔА – ЭБИЙИЭКТЭРИ САҤАРДЫЫ

Ил Түмэн Тутууга, олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар уонна энэргиэтикэҕэ сис кэмити­этин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин Аартыка территориятыгар ОДьКХ уонна олорор дьиэ тутуутун туругун билиһиннэрдэ. Ол курдук, Аартыка зонатын 13 муниципаль­най оройуонугар 67 тыһ. тахса киһи олорор. Аартыка 101 нэһилиэктэ­риттэн 90-на суола-ииһэ суох ыраах сирдэргэ сытар. Кэнники биэс сыл­га 30 хочуолунай тутуллубут, 1200 - тэн тахса олорор дьиэ ититиигэ хол­боммут. 2028 сылга диэри эбии 23 хочуолунай тутуллара уонна саҥар­дыллара былааннанар. Дьокутаат этэринэн, Аартыкаҕа ОДьКХ эйгэ­тигэр биир улахан тыын кыһалҕанан хомунаалынай инфраструктура эбийиэктэрин саҥардыыта буолар. Ол курдук, сылааһы хааччыйыы эй­гэтин сайыннарыыга кэккэ этиилэ­ри киллэрдэ: Аартыка зонатыгар сыһыаннаах бырагыраамаларга ураты методикалары учуоттуурга; өскөтүн хантараак толоруллара сатаммат түгэнигэр хантаараак түһэрсиллибит болдьоҕун уһатар туһунан 44 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа уларыытыы киллэрэргэ; федеральнай бырагыраамаларга кыттарга бырайыактыыр докумуон экспертизатын түргэтэтэргэ сыла­аһы биэрэр эбийиэктэри тутууга судаарыстыбаннайа суох экспер­тизаны ыытарга кыаҕы көрөргө; 223 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран бүддьүөт үбүттэн көрүл­лүбүт ороскуоту толуйууну көҥүл­лүүргэ; Аартыка зонатыгар олорор дьиэ уонна социальнай эбийиэктэ­ри тутуу болдьоҕун улаатыннарарга.

«Арктика: билиҥҥитэ уонна инникитэ» аан дойдутааҕы пуорум Санкт-Петербурга 13-с төгүлүн буо­лла. Пуорум былаһааккатыгар сыл ахсын былаас, бизнес уонна уопса­стыба бэрэстэбиитэллэрэ түмсэн, Арктика зонатын сайыннарыыга сүрүн соруктары дьүүллэстилэр. Бу тэрээһин Арктика территориятын сайыннарыыга интэриэстээх бары өрүттэри сибээстиир суолталаах.