В.В. Никифоров-Күлүмнүүр Сибииргэ, ол иһигэр Саха уобалаһыгар, земствоны олохтооһун боппуруоһун уһун сылларга дьирээлэһиилээхтик туруорсубут киэҥник биллэр бэлиитик этэ. 1928 сыллаахха сымыйа буруйдааһынынан, бастаан ытылларга ууруллубута,ол бириигэбэрэ 10 сыл болдьохтоох хаайыынан солбуллубута. Новосибирскай куорат түрмэтин балыыһатыгар өлбүтэ.
«АПТАНЫАМЫЙА ТУҺУНАН ТОЛКУЙ ОЛОХ ЭРДЭТТЭН БААРА»
Национальнай-демократичнай интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ өссө нуучча бастакы өрөбөлүүссүйэтин сылларыгар уобаласка олохтоох салайыныы земствотааҕы уорганнарын тэрийэр туһунан боппуруоһу туруорбуттара. Кинилэр земство үнүстүүтүн тэрийиини норуот дьиҥ бэйэни салайыныыга көрөр идиэйэтин кытта ситимнииллэрэ. Национальнай интэлигиэнсийэ Саха уобалаһыгар земствоны киллэриигэ охсуспут охсуһуутун биир түмүгүнэн, 1906 сыл саҥатыгар тэриллибит «Сахалар сойуустара» буолбута. Бу сойуус үлэтэ-хамнаһа тэрилиннэҕин утаата сонно тутатына бобуллубута. Никифоров өссө «Сахалар сойуустарын дьыалатыгар саҥардыы сэлиэстийэлэнэ сылдьан, оччотооҕу Саха Сирин усулуобуйатыгар земствоны киллэрии боппуруостарын туруорарын тохтоппотоҕо. Соппуруон Сыраанап, Өлөксөй Ардьакыап өссө XVIII үйэҕэ сахалар бырааптарын уонна интэриэстэрин турууласпыт сыраларын туһунан кэпсиир дөкүмүөннэргэ олоҕуран, Василий Васильевич Никифоров бэйэтин кэмэнтээрийдэригэр суруйар: «Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан уонна өссө аптаныамыйа да туһунан толкуй туора урдустарга бэрт өрдөөҕүттэн үөскээбитэ. Василий Никифоров «Саха олоҕо» хаһыакка» (1908 с. атырдьах ыйын 21 к.) «Саха уобалаһыгар земство кыаллар кыахтаах дуо?» диэн кириитикэлээх ыстатыйаны суруйар.
КҮЛҮМНҮҮР БЫРАЙЫАГЫН ТӨРҮТҮГЭР
1917 сыл олунньу ыйын бүтүүтүгэр олунньутааҕы дэмэкэрээттии өрөбөлүүссүйэ ньиргийэр. Кулун тутар 3 чыыһылатыгар бэлитиичэскэй сыылынайдар Петроградка уонна Москубаҕа өрөбөлүүссүйэлии өрө туруулар буолбуттарын, ыраахтааҕы торуонуттан аккаастаммытын туһунан кэпсиир тэлэгэрээмэни туталлар. Бэлитиичэскэй сыылынайдар уонна куорат интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин ыҥырыыларынан тэриллибит норуот мунньаҕынан, Уопсастыбаннай куттал суох буолуутун Саха Сиринээҕи кэмитиэтэ талыллар.
Саха уонна нуучча бааһынайдарын маҥнайгы көҥүл сийиэстэрэ 1917 сыл кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 16 күнүгэр диэри ыытыллыбыта. Саха бааһынайдарын эрэ интэриэһиргэтэр буолбакка, нэһилиэнньэҕэ бүттүүнүгэр сыһыаннаах дьоһун суолталаах бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй боппуруостар дьүүллэһиллибиттэрэ. Ол кэмҥэ ордук сытыытык турар боппуруостарынан Арассыыйа Тэрийэр мунньаҕын быыбарыгар бэлэмнэнии, земствотааҕы олохтоох салайыныы туһунан саҥа балаһыанньаны оҥоруу, о.д.а. соруктар тураллара. Бу сийиэс уобаласка олохтоох салайыныы бириинсиптэрин утумнаахтык киллэрии булгуччулааҕын биир санаанан бэлиэтээбитэ уонна В.В. Никифоров 1905 сыллаахха оҥорбут, ол эрээри ыраахтааҕы чунуобунньуктарынан өйөммөтөх бырайыагын төрүтүгэр олоҕуран оҥоһуллубут «Саха уобалаһыгар земствотааҕы олохтоох салайыныы быстах кэмнээх балаһыанньатын» ылыммыта.
САҤА УСУЛУОБУЙАҔА – САҤАЛЫЫ
1917 сыл ыам ыйын бүтүүтэ урукку бэлитиичэскэй сыылынайдар үөс—сиргэ барбыттарын кэннэ, Саха Сиринээҕи уопсастыбаннай куттал суох буолуутун кэмитиэтэ Саха Сиринээҕи Быстах кэмнээх бырабыыталыстыба салайар уорганын туспа толоруулаах кэмитиэттээх Уобаластааҕы сэбиэтигэр уларытан тэрийбиттэрэ. В.В. Никифоров сүрүн болҕомтотун уопсастыба дэмэкэрэтиичэскэй күүстэрин национальнай интэлигиэнсийэ тула сомоҕолооһуҥҥа, түмүүгэ уурбута. Кини күүстээх тэрийэр дьоҕурун үтүөтүнэн «Көҥүл» сойуус, «Федералистар саха үлэһит сойуустара», «Национальнай кэмитиэт» курдук уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй холбоһуктар үөскээбиттэрэ уонна бу түмсүүлэр кэлин 1917-1919 сс. демократическай уларыта тутуулары ыытыыга көхтөөх кыттыыны ылбыттара. 1917 сыл күһүнүгэр Саха уобалаһыгар земство салалтатын уорганнарын уонна Арассыыйатааҕы Тэрийэр мунньах быыбардарын хампаанньалара күүстээхтик тэнийбитэ. Олохтуур тэрийэр мунньах бары тэрээһинин кэннигэр Василий Никифоров турара.
«Федералистар саха үлэһит сойуустара» баартыйаны төрүттээбит Г.В. Ксенофонтов уонна эсер, урукку бэлитиичэскэй сыылынай В.С. Панкратов быыбардааччылар куоластарын хото ылбыттара. Земскэй гласнайдар (дьокутааттар) испииһэктэрин оҥорууга, хандьытааттартан үгүстэрэ кинилэр блоктарыттан ааспыттара көстөн тахсыбыта. Быыбардыыр учаастактарга олохтоох уопсастыбалартан уонна бэлитиичэскэй баартыйалартан аан бастакытытын кэтээн көрөөччүлэр кыттыбыттарын бэлиэтиир наадалаах. Земствотааҕы быыбардар сүһүөх-сүһүөх үс таһымынан барбыттара: буоластар, улуустар таһымнарынан, уезтар, уокуруктар уонна уобалас, күбүөрүнэ таһымнарынан. Дьокуускай, Бүлүү уонна Өлүөхүмэ уезтарыгар быыбар уопсай бүттүүн куоластааһынынан барбыта. Ол онно дьахталлар аан бастакытын кыттыбыттара. Бу быыбарга 673 буоластааҕы земскэй гласнайдар талыллыбыттара. Икки хотугу уокурукка олорор олохторо ырааҕынан, дьонноро аҕыйаҕынан уонна нэһилиэнньэлэрэ маннык бэлитиичэскэй хампаанньаҕа бэлэмнэрэ суоҕунан быыбар ыытыллыбатаҕа.
I суһал ыҥырыылаах уобаластааҕы мунньах 1918 сыл тохсунньу 30 күнүгэр ыҥырыллыбыта. Саҥа талыллыбыт гласнайдар (дьокутааттар) бэйэлэрин эбээһинэстэрин чиэһинэйдик толорорго эрэннэрбиттэрэ. Уобаластааҕы земство мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн куорат эсердэрин салайааччыта В.Н. Соловьев, Уобаластааҕы земскэй упарааба бэрэссэдээтэлинэн В.В. Никифоров талыллыбыттара.
НЭҺИЛИЭННЬЭНИ СОМОҔОЛООБУТ ҮТҮӨЛЭЭХТЭР
Саха уобалаһын земскэй упараабата 1918 сыл олунньу ыйыттан бэйэтин эбээһинэстэрин толорууга ылсыбыта. В.В. Никифоров салайааччылаах упарааба маннык отделлардааҕа: хаһаайыстыбаннай-административнай, норуот үөрэҕириитэ, сир атастаһыга, үп, суол, мэдиссиинэ, юридическай консультация, ас-үөл. Упарааба уобаластааҕы земскэй мунньахха отчуоттуура. Земствоны киллэриинэн сибээстээн, уобаластааҕы мунньах олохтоох хаһаайыстыбаны, үөрэхтээһини, доруобуйа харыстабылын, бэтэринээринэй көмөнү, о.д.а. олохтоох кыһалҕалары хааччыйыыны земство учреждениеларыгар сүктэртээбитэ. Земство нэһилиэнньэҕэ саҥа нолуоктааһыны олохтооһун суотугар бэйэтин үбүн-харчытын булунуохтааҕа. Бүддьүөт таҥыллыытыгар улахан оруолу эргиэн уонна бырамыысыланнай предприятиелартан хомуллар хомуурдар улахан оруолу ылаллара.
Уобаластааҕы земскэй упарааба икки сыл үлэлээбит кэмигэр норуот үөрэҕириитигэр, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа, эрэмиэсилэннэй уонна кустаарынай предприятиелары сайыннарыыга элбэҕи оҥорбута. Земство икки сыл үлэлээбит кэмигэр, Уобаласка кээпэрэтиибинэй уонна кирэдьииттиир уопсастыбалар, уонунан ахсааннаах оскуолалар уонна эмтиир пууннар аһыллыбыттара. Эргэ учреждениелар матырыйаалынай-тиэхиниичэскэй баазалара тупсарыллыбыттара, стационарнай балыыһалар иэннэрэ кэҥэтиллибиттэрэ. Хаһыаттар уонна сурунааллар бэчээттэнэр тирээстэрэ улааппыта, драматическай куруһуоктар үлэлээбиттэрэ, испэктээхтэр туруоруллар буолбуттара. Саха земствотын эйэлээх хаһаайыстыбаннай олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа бассабыыктар баһылыктаах олохтоох буойунускай хамаанда бастаанньалааһынын түмүгэр ыһыллыбыта.
1919 сыл ахсынньы 15 күнүгэр земство биллиилээх диэйэтэллэрэ хаайыллыбыттара, ол иһигэр Саха уобалаһынааҕы земскэй упарааба бэрэссэдээтэлэ В.В.Никифоров эмиэ. 1920 сыл саҥатыгар земство уорганнарын үлэлэрэ бүтүн уобалас үрдүнэн тохтотуллубута.
В.В. Никифоров-Күлүмнүүр уонна Уобаластааҕы земство атын диэйэтэллэрин устуоруйаҕа үтүөлэринэн: Арассыыйаҕа гражданскай сэрии уота муҥутаан күүдэпчилэнэ турдаҕына, саха земствотын салалтата уонна чиэстээх, суобастаах үлэһиттэрэ олохтоох нэһилиэнньэни түмэннэр, биир уобалас сиригэр-уотугар эйэлээх олоҕу тутуһуннарбыттарыгар, быстах-остох сэриигэ кытыннарбатахтарыгар буолар. Кыра ахсааннаах норуоттан төһөлөөх киһитэ өлүө-сүтүө этэй?! Ол иэдээни кытта букатын даҕаны өлөр-сүтэр суолбут аһыллан биэрбит буолуон эмиэ сөп этэ. Сибиир усулуобуйатыгар, салайыы земскэй уорганын төрүттээччилэрин көрүүлэринэн, аптаныамыйа куормаларыттан биирдэстэрин быраактыкаҕа сыһыаран, олоххо туттуллар уонна киирэр бырааптааҕын дакаастаабыттара.
Пантелеймон ПЕТРОВ, устуоруйа наукатын хандьытаата суруйуутунан Прокопий ИВАНОВ бэлэмнээтэ
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
