Култуура

Тохсунньу 31 күнүгэр  Сахабыт Сирин киин куоратын биир улахан уораҕайыгар, А.Е. Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын Дьиэтигэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун норуот маастардарын, уран тарбахтаахтарын «Умнуллубат оһуордар” быыстапката аhыллыбыта уонна кини олунньу 17 күнүгэр диэри турар.

Быыстапканы Мэҥэ Хаҥалас улууһун Г.Г. Колесов аатынан “Олоҥхо дьиэтэ” оройуоннааҕы норуот айымньытын киинэ иилээн-саҕалаан, тэрийэн ыытта. Быыстапка СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, СӨ норуотун маастара, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Анна Прокопьевна Скрябина төрөөбүтэ 95 сылыгар анаммытын Мэҥэ Хаҥалас улууһун Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ Евдокия Николаевна Иванова бэлиэтээн эттэ.

Кини чаҕылхай талааннаах иистэнньэҥ, элбэх көлүөнэ уран тарбахтаахтары үѳрэппит, уһуйбут үтүѳ киһи аатын үйэтитэргэ аналлаах элбэх тэрээһин: научнай-практическай конференция, төрөөбүтэ 95 сыллаах юбилейын бэлиэтээһин, “Умнуллубат оһуордар” быыстапка, муус устар ыйга Аллараа Бэстээххэ ыытыллыахтаах быыстапка былааннаахтык ыытыллалларын кэпсээтэ.

Сахалыы тигиигэ уонна синньэлээһиҥҥэ норуот маастара, начаалынай кылаас учуутала идэтинэн өр сылларга үлэлээбит уопуттаах педагог Анна Прокопьевна Скрябина педагогическай уонна айар үлэни табыгастаахтык дьүөрэлиирэ. Кинини, саха норуотун искусствотын пропагандиһын, Хаптаҕайдааҕы этнография музейын тэрийээччитин, баай дууһалаах, ыраас ыра санаалаах, үтүөкэн майгылаах, муударай өйдөөх киһи быһыытынан улууһун, нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ билинэн, дириҥник ытыктыыллар.

Анна Прокопьевна 1927 сыллаахха атырдьах ыйын 28 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун Араҥас нэһилиэгин Балыктааҕар күн сирин көрбүтэ. Кини кыра сылдьан ийэтэ Дария, эбэтэ Федора түргэнник туттан-хаптан иистэнэллэрин сөҕө-махтайа көрөрө. Кинилэргэ тэҥнээх иистэнньэҥнэр чугас эргин суох этилэр диэн олохтоохтор билигин да ахталлар эбит. Ийэлээх эбэтин ураты дьоҕурдара кыыска бэриллэн, кини оҕо эрдэҕиттэн иистэниэн, синньэлиэн олус баҕарара. Орто оскуоланы Төҥүлүгэ бүтэрэн, холкуоска үлэлээн баран,  кэлин Хаптаҕайдааҕы санаторнай детдом иитээччитинэн үлэлээбиттээҕэ. Онтон Дьокуускайдааҕы педагогическай училищены кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн, талан ылбыт идэтинэн Хаптаҕайдааҕы орто оскуолаҕа начаалынай кылаас учууталынан үлэлээбитэ.

Баардаах баара батарбат диэбиккэ дылы, санаата син биир иис үлэтигэр тардыһа турара. “Сатабыллаах илиилэр” куруһуогу салайан ыыппыта. Бу куруһуокка отуттан тахса оҕо дьарыктаммыта. Сороҕор сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри оскуолаҕа күнүн-дьылын билбэккэ атаарара. Куруһуогун оҕолорунаан буойунаҕа баран сүөһү муоһун тууран, дьиэтигэр аҕалан оргутан, ыраастаан, бэлэмниирэ. Оҕолор оройуон иһинэн быыстапкаларга кыттан бастыыллара. Үөрэппит оҕолоро Оҕо айымньытын быыстапкаларыгар уонна Олимпиадаларга Москва НХСБ-гар тиийэ кытталлара. 1974 сыллаахха үөрэх министерствотын көҥүллээһининэн, Хаптаҕай оскуолатыгар тэрийэр завуч Орлов В.Е. көмөтүнэн саха мындыр дьарыгар — илиинэн синньэлээһиҥҥэ үөрэтиини предмет быһыытынан киллэрэри ситиспиттэрэ. Кэлин Анна Прокопьевна үлэтигэр олоҕуран, үөрэх, култуура уонна олохтоох министерстволар холбоһуктаах бирикээстэринэн Хаптаҕай орто оскуолатыгар художественнай кылааһы аспыттара. Манна иистэнэргэ, синньэлииргэ үөрэнэллэрин таһынан оҕолор кэрэни өйдүүр, сыаналыыр дьоҕурдара күүскэ сайдара. Кинилэр дьиҥнээх норуот искусствотын оҥоһуктарын айымньыларын быһаара, анаара үөрэммиттэрэ. Ол да иһин кини үөрэнээччилэрэ Бүтүн Сойуустааҕы уонна Арассыыйатааҕы Оҕо айымньытын быыстапкаларыгар ситиһиилээхтик кыттан, дипломнарынан, грамоталарынан наҕараадаланаллара. 8-с кылаас үөрэнээччитэ Румянцева Маша НХСБ боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыта, оттон Хаптаҕай орто оскуолатыгар НХСБ Диплома туттарыллыбыта. 

Анна Прокопьевна 1982 сыллаахха түөрт үөрэппит кыыһын батыһыннаран, Москвалаабыта. Кинилэри массыынанан уонна илиинэн синньэлииргэ үөрэтэр икки сыллаах профтехоскуолаҕа киллэрбитэ. Бу Торжок куоракка көмүс сабынан синньэлииргэ үөрэтэр аатырбыт, киэҥник биллибит профтехоскуолаҕа (золотошвейкалары бэлэмниир оскуола) саха кыргыттара баран, ситиһиилээхтик үөрэнэн кэлэн, “Сардаана” фабрикаҕа иистэнньэҥнээбиттэрэ. 1

992 сыллаахха норуот үгэс буолбут дьарыктарыгар үөрэтии методикатын тупсарар сыалтан Анна Прокопьевна “Уһуйаан” студия-кылааска анал үөрэтэр программаны суруйбута, “Өҥнөөх саптарынан синньэлээһиҥҥэ методическай сүбэлэр” диэн ааттаах методическай пособие суруйан бэчээттэтэн таһаарбыта. 1982 сыллаахха Дьокуускайга сойууһунай суолталаах научнай-практическай конференция ыытыллыбыта. Манна биллиилээх искусствоведтар Н.И. Каплан, И.И. Соктоева, Бурятияттан норуот маастардара кэлэн кыттыбыттара. Бу конференция норуот маастардарын иннилэригэр саҥа соруктары туруорбута.

Анна Прокопьевна айар үлэтэ өбүгэ үгэстэригэр олоҕурара. Кини тигитэлээбит ат тэриллэрэ (кычым, чаппараак, лэпсэ – ыҥыырга аналлаах олбох) уонна национальнай көстүүмнэр комплектара былыргы норуот маастардарын иистэниигэ уонна синньэлээһиҥҥэ ньымаларыгар олоҕуран оҥоһуллубуттара. Кинилэр таҥалай, ураһа, ииллэҕэс, хаптаччы тигии уо.д.а. сииктэринэн оҕуруонан уонна симэҕинэн киэргэтиллэн тигиллибиттэрэ ураты кэрэтик көстөрө. Оһуора-мандара көҕүөр, сүрэх, долгун ойууларынан, уустук иҥнэри уонна үүнээйилии матыыптара араас эриллэҕэс, үүнээйилии, дуҕалыы уонна да атын ойууларынан түһэриллибиттэрэ. Кытыыларыгар уонна хаймыыларыгар көнө сурааһыннардаах эрээттэри туттубута. Сахалыы көстүүм кэмплектарыгар саха норуотун 17 үйэттэн кэтиллибит былыргы таҥастарын былыргытын көрдөрбүтэ, кийиит кыыс сүктэр таҥаһын тикпитэ, кэлин сүктэр кыыс таҥнар таҥаһын комплегын тигэн бүтэрбитэ. Сахалар 19 үйэ бүтүүтүгэр уонна 20 үйэ саҕаланыытыгар кэппит кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы көстүүмнэрин, бууктаах сону, кытыылаах сону, оноолоох сону, кэһиэччиктэри, халадаай ырбаахылары, тирии, сарыы, тыс этэрбэстэри өҥнөөх сабынан синньэлэммит үтүлүктэри тигитэлээн, симэҕинэн, оҕуруонан киэргэппитэ.

Ити курдук Анна Прокопьевна норуот иистэнэр үгэстэрин, ньымаларын толору баһылаан, бары үлэлэрин илиинэн тигэн, синньэлээн, норуот айар үлэтигэр кимиэхэ да майгыннаабат ураты суолун-ииһин хаалларбыта. Кини үлэлэрэ Читаҕа, Владивостокка, Иркутскайга, Японияҕа, Москваҕа,  Монголияҕа, Австрияҕа, Францияҕа араас үрдүк аан дойду таһымнаах быыстапкаларга турбуттара, элбэх биһирэбили ылбыттара, аан дойду дьонун саха норуотун уран тарбахтаахтарын уус-уран айымньыларын кытта билиһиннэрбиттэрэ.

Саха Сирэ киэн туттар киһитигэр Анна Прокопьевнаҕа анаммыт быыстапканы үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһарга кыттыыны ыллылар: Игнатьева Я.В. - А.Е. Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын Дьиэтин дириэктэрэ, Шишигина Ф.В. – СӨ Олоҥхо Ассоциациятын салайааччыта, «Симэх» артгалерея үлэһиттэрэ, СӨ искусствоведтара, СӨ худуоһунньуктарын сойууһун бэрэстэбиитэллэрэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Г.Г. Колесов аатынан Олоҥхо дьиэтин салайааччыта Иванова Е.Н.,  Хаптаҕай нэһилиэгин дьаhалтатын баһылыга Зыков И.П., баһылык солбуйааччыта Терентьев А.Е., Анна Прокопьевна элбэх ахсааннаах үлэтин салҕааччылара, биир дойдулаахтара, Анна Прокопьевна төрөппүт уолаттара Николай, Константин, Семен Федоровтар, кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ Е.Н. Иванова:

- -—Анна Прокопьевна аатын үйэтитэр сыаллаах быыстакаҕа анаан, 3,5 м х 2м иэннээх улахан дьэрэкээн көбүөр тигиитигэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун 20 нэһилиэгиттэн 63 иистэнньэҥ кыттыыны ылла, олор истэригэр 20 СӨ норуотун маастардара, 30 СӨ уус-уран оҥоһуктарын маастардара. Элбэх сэдэх экспонаттар көрүүгэ турдулар .

Бу быыстапка бэлэмигэр, көбүөрү тигии кэмигэр Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр Анна Прокопьевна үлэтин салҕааччылар: Федорова Е.И., Сивцева М.П., Терентьева А.Ю. (Хаптаҕайтан), Артемьева А.В. (Төхтүртэн) маастар- кылаастары ыытан, тигии ньымаларыгар дьону үөрэппиттэрэ, үөрүйэхтэриттэн үллэстибиттэрэ. Онно сылдьыбыт дьон маастар-кылаастары ыыппыт иистэнньэҥнэргэ үлэлэрин олус сэргээн, махтаммыттара.

Салгыы муус устар ыйыгар Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр быыстапка ыытыллара былааннанар.

Урукку өттүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун үөрэҕириитин салайааччытынан үлэлээбит, билигин СӨ Олоҥхо Ассоциациятын салайааччыта Шишигина Ф.В.:

—СӨ бары искусствоведтара, уус-уран тарбахтаахтара билэр, ытыктыыр киһибит Анна Прокопьевна Скрябина айымньылаах үлэтин үйэтитэн туран, кини суруйан хаалларбыт “Уһуйаан” студия-кылааска анал үөрэтэр программатын, “Өҥнөөх саптарынан синньэлээһиҥҥэ методическай сүбэлэр” диэн ааттаах методическай пособиетын ѳрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар тарҕатан, иискэ үөрэтэр кылаастары аһан, оҕолорбутун бу быдан былыргыттан кэлбит үгэспитигэр үөрэтэрбит, уһуйарбыт буоллар, олус кэскиллээх тэриллии буолуо этэ.

Бу курдук саха норуотун биир кэрэ үгэһин – ИЛИИНЭН СИННЬЭЛЭЭҺИН  ньыматын киэҥник үөрэтэн, баһылаан, дьоҥҥо тарҕаппыт, программа, пособие суруйан хаалларбыт үтүөкэн киһибит Скрябина Анна Прокопьевна аатын умуннарбакка, олоҕун бүтүннүү анаабыт дьыалатын салгыы сайыннара сылдьарбыт олус хайҕаллаах уонна итинэн даҕатан, саха норуотун быһыытынан уратыбытын тута сылдьарбыт кэскилбит аһаҕаһын, сырдыгын көрдөрөр дии саныыбын.