Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Фольклорист, этнограф, кыраайы үөрэтээччи, 1948 с. Чурапчы мусуойун тэрийэн, олохтон барыар диэри онно дириэктэрдээбит А.А.Саввин-Өндөрүүскэ Саабын (1896-1951) төрөөбүтэ 125 сылынан Чурапчыга А.А.Саввин-Өндөрүүскэ Саабын аатынан история уонна этнография мусуойун тэрийиитинэн «Андрей Саввин норуотугар хаалларбыт суола-ииһэ» диэн төгүрүк остуол онлайн-киэбинэн ыытылынна. Онно Чурапчыттан, Дьокуускайтан, Дьааҥыттан, Кэбээйиттэн, Сунтаартан, Ньурбаттан учуонайдар, мусуой үлэһиттэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр, барыта 42 киһи кытынна.

Фольклорист, этнограф, кыраайы үөрэтээччи, 1948 с. Чурапчы мусуойун тэрийэн, олохтон барыар диэри онно дириэктэрдээбит А.А.Саввин-Өндөрүүскэ Саабын (1896-1951) төрөөбүтэ 125 сылынан Чурапчыга А.А.Саввин-Өндөрүүскэ Саабын аатынан история уонна этнография мусуойун тэрийиитинэн «Андрей Саввин норуотугар хаалларбыт суола-ииһэ» диэн төгүрүк остуол онлайн-киэбинэн ыытылынна. Онно Чурапчыттан, Дьокуускайтан, Дьааҥыттан, Кэбээйиттэн, Сунтаартан, Ньурбаттан учуонайдар, мусуой үлэһиттэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр, барыта 42 киһи кытынна.

316 көс сири айаннаабыта!

Дьокутааттар улуустааҕы сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Захаров кэпсэтиини саҕалыырыгар Өндөрүүскэ Саабын 125 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн ылыллыбыт былаантан сороҕо (научнай-практическай кэмпириэнсийэ, Бүлүү улуустарынан эспэдииссийэ) пандемиянан сибээстээн харгыстаммытын, ол эрээри тустаах дьаһаллар тэриллибиттэрин, улуус хаһыата рубрика үлэлэтэрин, «Саха» НКИХ хас да биэриини оҥорбутун, Гуманитарнай чинчийи институтун кытары бииргэ үлэлээһин түмүгэр Андрей Саввин «Гончарное искусство якутов» монографията бэчээттэнэн эрэрин туһунан кэпсээтэ. Эспэдииссийэни тэрийии боппуруоһа бэбиэскэттэн түспэт, кэлэр саас тэриллиэн сөп диэтэ, бу кэпсэтии онно ананарын эттэ.

А.А.Саввин-Өндөрүүскэ Саабын аатынан история уонна этнография мусуойун научнай үлэһитэ Сахаайа Никонова Андрей Саввин эспэдииссийэҕэ үлэтин туһунан бэрт баай ис хоһоонноох дакылааты оҥордо, онуоха маннык чахчылары аҕалла:

– Андрей Саввин 1937 сыл сэтинньи 27 күнүгэр Тылы, култуураны чинчийэр институкка алын научнай үлэһитинэн ылыллыбыта итиэннэ институт дириэктэрэ Платон Ойуунускай дьаһалынан биир дойдулааҕа, биллиилээх этнограф Семен Дьячковскайы-Сэһэн Болону кытары Бүлүү улуустарыгар фольклорнай-диалектологическай эспэдииссийэҕэ барбыта. Бу эспэдииссийэ кэмигэр Өндөрүүскэ Саабын 92 остуоруйаны, 57 ырыаны-тойугу, 60 норуот сэһэнин, үһүйээнин, 1501 таабырыны, 33 былыргы чабырҕаҕы, 26 ойуун кыырыытын, 4 олоҥхону сурукка киллэрбитэ, хас улуус ахсын олоҥхоһуттар картотекаларын оҥорбута.

Оттон 1939-1940 сс. Хотугу эспэдииссийэҕэ, үс улууска (Аллайыахаҕа, Абыйга, Дьааҥыга) сылдьыбыта. Сүрүн болҕомтотун этнографияҕа, норуот айымньытыгар, итэҕэлигэр уонна олохтоохтор тылларын-өстөрүн уратытыгар уурбута. Маршрутнай илииһинэн сирдэтэн аахтахха, атынан, табанан, ытынан, оҥочонон, сатыы 316 көс сири айаннаабыт! ГЧИ архыыбыгар кини 10 тыһыынча илиистээх илиинэн суруйуута хараллан сытар.

А.А.Саввин.jpg

Кыыл Уолун таһаарбыта

С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан Сунтаардааҕы мусуой методиһа Любовь Афанасьева Сунтаарга Өндөрүүскэ Саабын хайдах үлэлээбитин туһунан кэпсииригэр, кини Сергей Зверев олоҕор тосту уларыытыны оҥорбутун бэлиэтээтэ.

– Андрей Саввин 1938 сыллаахха саас Түбэй Дьаархаҥҥа тойуксут, оһуокайдьыт Дария Петуховаҕа-Эдьиий Даарыйаҕа сылдьыбыт. Ол эрээри, Эдьиий Даарыйа этэрэ-туойара түргэнэ суруйарга табыгаһа суох, аны «бытааннык эт», «хатылаа» диири сөбүлээбэт буолан, сатаан үлэлээбэтэхтэр. Салгыы Ыгыаттаҕа Сэргэй Сибиэрэпкэ тиийэн, «Ытык дабатыыны», «Суоһалдьыйа Толбоннооҕу», «Кэйээрини» уо.д.а. суруйбут, олорго «1938 сыл муус устар 4 күнэ», «1938 сыл бэс ыйын 27 күнэ» диэн бэлиэтээбит. Ол аата Сунтаарга үс ый, ол быыһыгар ыһыахха сылдьыбыт, Кыыл Уолугар баран иһэн уонна кэлэн иһэн таарыйбыт буолуон сөп. Ити тухары төһөлөөх кэпсэппитэ-ипсэппитэ, сүбэлээбитэ-амалаабыта буолуой, хомойуох иһин ол туһунан ахтыыта суох, суруйбута көстө илигэ дуу? Биллиилээх фольклорист сабыдыалынан Сэргэй Афанасьевич ырыата-тойуга ускуустуба айымньыта буоларын, онон киэҥ эйгэҕэ тахсар, суруйааччылары, артыыстары кытары алтыһар, өссө салгыы сайдан иһэр наадатын өйдөөбүтэ.

Үөрэхтээхтэри түмпүтэ

Сунтаарга балачча уһуннук үлэлээбит буоллаҕына, Ньурба улууһугар аҕыйах хоммут.

– Үөрэхтээх дьону, учууталлары түмэн кинилэргэ норуот айымньыта диэн тугун, ону хайдах сурукка киллэрэри үөрэтэн баран, корпууннары тэрийтэлээбитэ, – диэтэ Ньурбатааҕы К.Д.Уткин аатынан Норуоттар доҕордоһууларын мусуойун научнай-чинчийэр салаатын салайааччы Борис Борисов. – Ол түмүгэр, хас да улахан олоҥхо сурукка тиһиллибитэ. Бэйэтэ эмиэ интэриэһинэй матырыйааллары булбута, ол барыта архыыпка баар буолуохтаах. Онон сирдэтэн, ханнык нэһилиэктэринэн сылдьыбытын, кимнээҕи кытары көрсүбүтүн үөрэтэр баҕа баар. Былыргы сэргэлэр тустарынан 75 сирэйдээх үлэтигэр Ньурбаҕа сылдьан булбут сэргэлэрэ эмиэ бааллар эбит этэ.

Чурапчылары Дьааҥыга ыҥырда

Дьааҥы улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Екатерина Ноговицына 2016 с. Олоҥхо ыһыаҕын тэрийиигэ чуолаан Өндөрүүскэ Саабын матырыйаалларыгар олоҕурбуттарын, онтон тирэхтэрэн, ГЧИ-ны кытары Хотугу эспэдииссийэ матырыйаалларынан кинигэ бэлэмнииллэрин иһитиннэрдэ. Бүлүү эҥээргэ эспэдииссийэ былааннанарын сэргээн, чурапчылары Дьааҥыга Саабын сылдьыбыт нэһилиэктэринэн холбоһуктаах эспэдииссийэ тэрийэргэ ыҥырда.

– Биһиэхэ сиэргэ-туомҥа, тылынан айымньыга сыһыаннаах матырыйааллары политсыылынай Иван Худяков кэнниттэн хомуйбут киһинэн Андрей Саввин буолар, – диэтэ В.З.Кириллина аатынан «Тымныы оройо» мусуой дириэктэрэ Наталья Габышева. – Кини 1939 с. ахсынньыга кэлэн, 83 саастаах Христофор Васильевтан дьааҥылар ыһыахтыыр үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын, 98 саастаах Иннокентий Юмшановтан аатырбыт Новгородовтар төрүттэрин-уустарын туһунан суруйбута, о.д.а. матырыйаалы хомуйбута. «Кустукка чугаһаама, сүтэн хаалыаҥ» диэн оҕолору кустугунан куттуулларын, Оҥхойго (Боруулаах былыргы аата) кустук түспүтүгэр сүүрэн тиийбит 13 саастаах кыыһы кустук илдьэ барбытын, ол оҕо Үөһээ Бүлүүгэ тиийэн, Оҥхой ууһун төрүттээбитин туһунан үһүйээни кини бастаан сурукка киллэрбитэ. Дулҕалаах нэһилиэгин төрүт аата «Дулҕалаах» буолбакка, «Дуулаҕалаах» диэн буолуон сөбүн эппитэ.

Мусуойдар саҥа таһымҥа

История билимин дуоктара, профессор, ГЧИ археологияҕа, этнографияҕа салаатын сэбиэдиссэйэ Розалия Бравина ааспыт өттүгэр А.А.Саввин үлэлэрин ырытан суруйбута, онно Андрей Андреевич саха төрдүн-ууһун туһунан хомуйбут матырыйаалын олоҕо кылгаһынан ситэрбэтэх, систиэмэлээбэтэх диэн түмүктээбитэ.

– Улуус мусуойдарын үлэһиттэрэ аныгы технология көмөтүнэн ыраахтан олорон маннык алтыһаргыт эһиги саҥа таһымҥа тахсыбыккытын көрдөрөр, – диэтэ кини. – 2005 с. Андрей Саввин «Пища якутов до развития земледелия» кинигэтэ тахсыбыта, билигин туой оҥоһук туһунан монографията күн сирин көрүөхтээх. Кыраайы үөрэтиигэ Андрей Саввин кылаата сүдү, быйыл тахсыбыт «Источники ИЯЛИ» диэн үс туомнаах энциклопедия бастакы туомугар кини саха төрдүн-ууһун туһунан үлэтэ киирдэ.

Пааматынньык наада 

Устуоруйа билимин хандьыдаата Валерий Васильев хаҥаластар бырааттыы Ксенофонтовтарга анаан пааматынньык туруорбуттарын курдук, Чурапчыга Өндөрүүскэ Саабыҥҥа уонна Сэһэн Болоҕо анаммыт пааматынньык баар буоларыгар баҕатын биллэрдэ.

Ем. Ярославскай аатынан Саха мусуойун этнографияҕа салаатын сэбиэдиссэйэ Василий Попов мусуойга Андрей Саввин туой көһүйэ кырамтатын булан биэрбитэ баарын кэпсээтэ. Дьиктиргиэх иннигэр, ол көһүйэ уһуллар атахтаах эбит, итинэн сылыктаан Андрей Андреевич «чороон төрдө туой иһит» диэн сабаҕалааһыны оҥорбут эбит.

Чурапчы улууһун Соловьев нэһилиэгин мусуойун салайааччы Иннокентий Собакин 1918-1919 сс. Андрей Саввин Мырылаҕа оҕолору, улахан дьону ликбиэскэ үөрэппитин уонна олохтоох олоҥхоһуттары үөрэппит буолуохтааҕын, онон ГЧИ архыыбын матырыйаалларын хасыһар наадатын эттэ.

В.В.Илларионов.jpg

Василий Илларионов, тыл билимин дуоктара, профессор:

Ойуунускай Бүлүүтээҕи эспэдииссийэни тэрийиитэ түбэһиэхчэ буолбатаҕа, оччолорго Бүлүү ырыаһыттара-тойуксуттара, сэһэнньиттэрэ киэҥник биллэллэрэ эрээри, кинилэр айымньыларын сурукка-бичиккэ түһэрии, киэҥ эйгэҕэ таһаарыы суоҕун тэҥэ этэ. Бу улахан соругу толоруу Сэһэн Болоҕо уонна Андрей Саввиҥҥа сүктэриллибитэ. Кинилэр иккиэн норуот айымньытын хомуйууга үлэлээбит уопуттаах фольклорист этилэр.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23