Общество

Үлэбэр кэлэн, кэллиэгэбиттэн: “Ити култуураларга Валентина Чирковаҕа оруобуна майгынныыр дьахтар баар эбит дии”, – диэн кэпсээбиппэр, соһуйуом иһин, чахчы, кини буоларын эттэ.

 СӨ култууратын үтүөлээх артыыһа, сахалартан кэпсэтии жанрыгар бастакы идэтийбит үөрэхтээх Валентина Чирковалыын бастакы алтыһыым итинник этэ. Бу күннэргэ кини, бэйэтэ этэринии, “олоҕун атын кэрдиис кэмигэр” үктэммит түгэнэ. Сэһэргэһиибит да ол санааҕа туһуланна.

– Айар киһи ханнык да кэмҥэ, ханнык да тутулга тохтоон хаалбат аналлаах. Санаабар, айбыт Айыыларым бэйэлэрэ: “Эн артыыс быһыытынан наар сыанаҕа күлүмнээбит буоллаххына, аны билигин атын кэрдиискэ тахсыахтааххын”, - диэн салайан ыытар курдуктар. Өскө кинилэр эйиэхэ тугу эрэ бэрсибит буоллахтарына, ону эн дьону кытта үллэстиэх тустааххын.

Маннык өй-санаа бэйэбэр олоҕум орто омурҕанын кэнниттэн кэлбитэ. Дойдум Нам улууһуттан: “Сүбэ-ама буол”, -- диэн көрдөспүттэрэ. Онно тахсан, кыра бириэмэҕэ кинилэр сорудахтарын толорбутум. Киһи кэҥээн киирэн барар эбит. Бу сылдьан, өрүү уратыны көрдүүбүн. Холобур, намнар туох уратылаахтарый? Эҥсиэли хочото киэҥ-холку. Онно майгынныы, кинилэр саҥарар саҥалара, санаалара эмиэ холку, намыын. Бүлүү бөлөх. Алаас алааһынан олороллор. Туспа тэтим, толкуй, туспа саҥа-иҥэ. Ол саҥаны кытта дьон туттуута-хаптыыта барыта дьүөрэлии буолар эбит.

Итинтэн интэриэс үөскээн, хоту барарга быһаарынным. Чааһынай эспэдииссийэ курдук сыаллаах. Ким да үбүлээбэт буоллаҕа дии. “Бээ, култуураларбар сыстаммын, кыра үп баар буоллаҕына, сөбүлэһэн үлэлээтэхпинэ» диэн толкуйдаатым. Үөрүөм иһин, орто халымалар ыҥырдылар. Сүрүн соругум – кэтээн көрүү. Халыма бары нэһилиэктэрин кэрийдим. Хотугу саха туспа эбит. Бэйэлэрин киэнин кытаанахтык туталлар. Уйулҕаларын айылҕаларын кытта алтыһыннара, биир тэтиминэн олороллор. Кэлбит киһи кинилэргэ киирсэн, кыттыһан, бу эйгэ иһинэн киирэн хаалар эбит. Саҥалыын-иҥэлиин кытары. Ол үчүгэй. Дьону кытта алтыһан, кинилэр майгылара хайдаҕын билэҕин, быһаараҕын. Биир сыл үлэлээбитим. Билиҥҥитэ түмүк оҥорор уустук. Биһиги айылҕа айымньылара буоллахпыт дии. Айылҕа бэйэтин тэтимигэр киллэрэр эбит.

Аҕам төрдө Абый. Инньэ гынан, салгыы Абый улууһугар барарга быһаарынным. Сыаҥааннаах нэһилиэгиттэн эспэдииссийэбин саҕалаатым. Тоҕо диэтэххэ, бүөмчү олороллор. Кэтээн көрдүм. Ааттарын-суолларын. Аат-суол киһи олоҕор эмиэ күүстээх дьайыылаах. Топонимика уонна дьон уйулҕатын алтыһыылара. Тоҕо Сыаҥааннаах диэн ааттааҕый? Сыаҥаан балык моһуоратынан бу дьон майгыларын-сигилилэрин ойуулууллар эбит. “Сыалыһар быарыныы сылаанньыйда” дииллэр дии – бу сыаҥааннаахтарга баар. Ону биһиги өбүгэлэрбит таба көрөллөр эбит.

Ааты кытта дьон уйулҕата төһө сөп түбэһэр диэн анааран көрөҕүн. Муҥурдаах нэһилиэгэ. Муҥур. Түгэх. Туспа. Улахаҥҥа ыксаабаттар, холкулар. Бэйэлэрин тутан олороллор. Ол гынан баран, билиҥҥи үйэ тэтимигэр кинилэр тэтимнэрэ атын. Мин сүрдээх тэтимнээх дойдулартан тиийдэҕим дии. Бастаан сөҕөр этим. Бытаан киинэ курдук. Саҥалара-иҥэлэрэ, быһаарыныы ылаллара кытта бытаан. Ол биир өттүнэн охсуулаах, атын өттүнэн үчүгэй буолуон сөп. Сыл иһигэр барытын анаарар кыра.

Кэбэргэнэ бөһүөлэгэ өрүс үрдүгэр турар. Тэтимнээх. Тэтимнэрэ тосту-туора атын. Саҥарар саҥалара эмиэ ураты. Абый -- урут-уруккуттан киин сир. Кэлии-барыы. Ол иһин абыйдар икки өрүттээхтэр. Биир түгэҥҥэ налыйыахтарын, кэмиттэн кэмигэр өрө биэрэн туруохтарын сөп.

Уолбукка, Үрүҥ Хайаҕа, Сутуруоха эргин урут дьүкээгирдэр олорбуттар. Сиргэ-дойдуга генетическэй өй иҥэн хаалар эбит. Ону төһө ылбыттарый? Дьүкээгирдэр ыһыллыбыттара үс үйэ буолла. Оттон сир-дойду тугу да умнубакка, барытын бэйэтигэр иҥэринэр. Олохтоох маастар кыргыттар иистэнэллэригэр кыбытыгы эҥин өрө туталлара. “Биһиэнэ атын. Холобур, өҥмүт хотугулуу, бу сиргэ дьүөрэлии буолуохтаах”, - диибин. “Бай, бабат. Тоҕотун бэйэбит да билбэккэ туттар этибит”, - диэн кыргыттар соһуйаллар. Ханнык баҕарар киһи атын эйгэҕэ кэллэҕинэ, кэмиттэн, үйэтиттэн тутулуга суох, ытыктаан, убаастаан сылдьыахтаах. Ону гыммат буоллаҕына, кинини дойду ылынымыан да сөп.

Хоту муора диэки барыахпын баҕарабын. Киһи көрүүтэ-истиитэ улаатан, кэҥээн иһэр. Саҕалаатыҥ да -- бара тураҕын. Кыахтаах буоллаххына кыттыһар буоллаҕыҥ...

– Валентина Ивановна, бэйэҥ идэҥ туһунан сэһэргии түһүөҥ дуо?

– Көр-күлүү жанра сүрдээх уустук. Араастаах, уратылаах. Киһи кыыһыран, абаран, соһуйан, хомойон, эмиэ күлүөн сөп. Ити биир уһуга. Оттон атын өттө – быарыҥ быстыар диэри иэрийэ-иэрийэ күлүү буолар. Ол иһин кини икки көрүҥнээх. Юмор – үгэргээһин. Сатира – саралааһын. Ону ырааһынан сатиралаан да, үгэргээн да көрдөрүөххэ сөп. Иккиэннэрин да холбоон. Сорохтор бэйэлэрин иннигэр бэрэбинэ да сытарын кыайан көрбөт курдук буолааччылар. Ону тас өттүттэн үгэргээн, саралаан көрдөрөҕүн. “Бу жанр саамай кырдьаҕастара” диэтэхтэринэ сөбүлэһэбин.

Тыл курдук күүстээх суох. Өрөгөйдөтүөн да, самнарыан да сөп. Онон үрдүк сыанаҕа тылгын-өскүн көрүнэн тахсыахтааххын. Күллэрэргэ 20 мүнүүтэ монологу ааҕар буоллахпына, хас биирдии тылбын көрүөхтээхпин. Ол иһигэр, биэс мүнүүтэтигэр, хайаан да дьону күллэрэр буолуохтаахпын.

Ыраас уонна кирдээх күлүү баар. Кирдээх диэн “пошлятина”. Дьон итэҕэһин, айылҕа атаҕастаабытын күлүү гыныы. Холобур, таас дьүлэй киһини. Кини барахсан, баҕаран туран, дьүлэй буолбатах ээ. Кыратык киллэриэххэ сөп. Өлүүлээн. Утрирование диэн баар – аһара барыы. Туох барыта кэмнээх-миэрэлээх буолуохтаах. Ким хайдах толорооччу, айааччы буолара онно көстөр.

Көр-күлүү бэлиитикэтэ, сыала-соруга -- киһи, олох, уопсастыба омсолоох, мөкү өрүтүн, итэҕэстэрин көрдөрүү буолар. Маннык “өйдөөхтөр” салайар буоланнар, биитэр уопсай тутул өттүттэн табыгаһа суох баар диэн. Ити кэнниттэн сыанабыл кэлиэхтээх.

Кэпсэтии жанрыгар Наила Александрова диэн сүрдээх дириҥ өйдөөх преподаватель үөрэппитэ. Куорсуннаах биһикки онно үөрэммиппит. Кэпсэтии жанрын сахалартан аан бастаан Петр Пестряков, Агафий Федоров баһылаабыттара. Маны таһынан Иван Бурцев, Анатолий Васильев, Афанасий Федоров курдук улахан маастардары кытта алтыһан, элбэххэ уһуйуллубуппут. Эдьиий Марыынаттан, Лааһар Сергучевтан элбэҕи ылбыппыт. “Туох суолугар үктэнниҥ?”, “Аартыгыҥ ханна баарый?”, “Аһары бардаххына, туора суолунан баран хаалыаҥ” диэн көннөрөн, сааһылаан, сүбэлээн биэрэллэрэ. Хас биирдии ырыаһыт бэйэтэ туспа аартыктаах. Эн хайдах быһыылаах айанньыт буоларыҥ бэйэҕиттэн тутулуктаах. Ыйан-кэрдэн биэрэр үтүө сүбэһиттэрдээх буоллаххына, ыраах барыаххын сөп.

– Улуу Кыайыы өрөгөйүн көрсө тахсыбыт “Сураҕа суох...” диэн киинэҕит дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ылбыта. Бу киинэ туһунан сэһэргии түһүөххүт дуо?

--Эрдэ, кыралаан да буоллар, киинэлэргэ оонньуур этим. Ол сылдьан киинэ хайдах уһулларын, режиссер үлэтин, артыыстар оонньуулларын сэмээр кэтиибин, көрөбүн. “Мин эбитим буоллар, итинник гыныам этэ...” эҥин диэн санаалар киирэллэр.

Биирдэ “Охота и рыбалка в Якутии” биэрии салайааччыта Александр Борисов: “Киинэ уһуларбытыгар режиссердаа эрэ”, - диэбитэ. Сөбүлүү истибитим. Бастаан кэмиэдьийэ устуохтаах этибит. Аҕам, убайдарым, булт диэн баран, муннукка ытаабыт дьон. Инньэ гынан кинилэртэн булт алыбын, умсулҕанын иҥэриммит киһибин. Онон чугас дьоммун ытыктаан, булчут сиэрин-туомун көрдөрүөхтээхпин. Сиэр-туом толоруутун өттүгэр Афанасий Федоровы көрдөстүбүт. Маны таһынан убайдарбыттан ыйыттым, элбэх бултуур-алтыыр дьону кытта алтыстыбыт.

Киинэбитин устар сирбитин көрөн кэлэн иһэммит, атын санаа киирэн кэллэ. Айар дьоҥҥо оннук буолар. “Олох атын киинэни оҥоруохха”, - дэстибит. Биир уһуктан биир уһукка көтүү буолла. Кэмиэдьийэттэн драмаҕа көстүбүт. Намтан Дьокуускайга диэри айаммыт устата саҥа киинэбит сценарийын барыла, сүрүн оҥкула барыта толкуйданна.

Кэммит кэллэ. Күһүн буолла. «Сценарийын бэйэҥ суруй», - диэтилэр.

Киинэ сүнньэ –Сиэн Өкөр суруйбут “Сураҕа суох сүппүт” диэн испэктээҕэ. Оччолорго, сэрии кэмигэр, сураҕа суох сүппүт киһилээх дьиэ кэргэҥҥэ ыар дьаралык сүктэриллэрэ. Таҥнарыахсыкка тэҥнээн, оҕолоругар, дьиэ кэргэнигэр туох да чэпчэтии көрүллүбэт.

“Киинэ оҥоробут” диэн оччолорго бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлии олорбут Александр Ильич Борисовка бардыбыт. “Чэ” диэн буолла. Табыллаары гыннаҕына, барардыы бараҕын. Информация, тыл-өс, санаа бэйэтинэн кэлэ турар. Баттаһан: “Суруй, нокоо”, - эрэ диигин.

Дьиҥэр, кастинг эҥин оҥоруохтаах буоллаҕыҥ. Биһиэнэ ураты. Сиэргэ-туомҥа консультаммыт Афанасий Федоровы биир сүрүн оруолу толорор буоллуҥ диэтибит. Бэйэҥ эйгэҕэр ханна туох баарын билэҕин. Циркэҕэ үлэлээбит буоламмын, сүрүн оруолга уһуллуохтаах уолу онтон талан ыллыбыт. Аны кыыс наада. ТЮЗ-тарга тиийэбин. Мотялаах Алексейы (Павловтар) “кытаатан көмөлөһүҥ” диэбиппитигэр, быһа гымматылар. Худуоһунньуктары баҕастары туура тутан бардыбыт.

Аартыка институтугар тиийдим. Бииргэ алтыспыт дьонум үлэлии сылдьаллар. Кыргыттары кэчигэрэттилэр. Биир кыыһы буллубут. Аны туран, бэрэссэдээтэл оруолугар киһи көстөн биэрбэтэ. Александр Ильич баран истэҕинэ, таба көрөн, фактурата олус үчүгэй, барсар диэнтэн сиэттэрэн, “Баһаалыста, оонньооҥ”, - диэн хаайдыбыт. Ити сүпсүгүрүү барыта 1,5 ый иһигэр барда.

Киинэбитин устар кэм кэлэн, дойдубар Модукка таҕыстыбыт. Олохтоохтор дьиэ-уот туран биэрдилэр. Повардар эҥин диэн барыта баар. Күһүн кылгас кэм иһигэр буолар түбэлтэ. Мас хагдарыйан бүттэ да, бүтэбин. Харбыалаһыы. Ый аҥаара уһуллубут. Аны тыыннаах эһэни устаҕын. Кыыл аата кыыл. Майгыта эн баҕарбытыҥ хоту табыллыбат. Хараҕын уота, дьүһүнэ, хамсаныыта... Ону барытын аныгы технологиянан ситтэхпит дии.

Ол кэнниттэн аны монтаһа. Улахан үлэ. Аны өссө улахана – лицензия ылыыта эбит. Москубанан эргитэн ылаҕын. Киинэҕин хас мүнүүтэтигэр, сөкүүндэтигэр тиийэ туох буоларын суруйаҕын. Алдьархай үлэ ол баар. Барытын тутуһан, реестргэ киинэбит киирдэ. Бастакы холонууга улахан ситиһии. Онтон эрэл ылаҕын. Тугу эрэ гыммыт киһи диэн.

–Былааннаргыттан сырдата түһүөҥ дуо?

– Аҕам олохтон эрдэ бараахтаабыта. Абыйга кэлбит биир сүрүн соругум – “Ханна түөлбэлээн олорбуппутуй?”, “Төрдүбүт ханна баарый?” диэн ыйытыктарга эппиэт булаары. Сааһырдаҕыҥ аайы хас биирдии киһи итинник ыйытыктары туруорунар. Үгүстүк айанныыбын. Өскө Дьокуускайга олорон хаалбытым буоллар, эһигини билбэт буоллаҕым. Ыалдьыттаан, хоноһолоон, бэйэҕин бэйэҥ байытаҕын. Кураанахтыы ылбаппын. Үчүгэйэ диэбиппиттэн кинилэргэ эмиэ бэрсэбин.

Ханна сылдьарым тухары барыны бары көрө-истэ, билэ, чинчийэ сылдьар идэлээхпин. Саҥа санаа, идиэйэ бөҕөтө киирэр. Ордук хоту дойду тыытыллыбатах, ыраас эйгэтин, кини дириҥ историятын көрдөрүөхпүн баҕарабын. Дьиҥнээх буолбут чахчыларга олоҕуран. Маны таһынан кинигэ суруйуута иннибэр күүтэр. Күлүмнэтэн, баҕар, биир эмэ кэмиэдьийэни оҥорон таһарыахха сөп.

Кэпсэттэ Василий Тимофеев,

Абый.