Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

«Эр киһи хайаан да биир үтүө аттаах буолар» диэн өс номоҕор мээнэҕэ этиллибэт. Бу тыллар сылгыны иитии тыйыс айылҕалаах, уһун, тымныы кыһыннаах, өҥүрүк куйаас сайыннаах хотугу дойдуга олорор саха омук былыргы дьыллар мындааларыттан илдьэ кэлбит төрүт дьарыга буоларын кэрэһилииллэр. Ол курдук, Дьөһөгөй оҕото саха киһитин арахсыспат аргыһа, олоҕун илгэтэ, миинэр миҥэтэ, көлүнэр көлөтө буолар.      

«Эр киһи хайаан да биир үтүө аттаах буолар» диэн өс номоҕор мээнэҕэ этиллибэт. Бу тыллар сылгыны иитии тыйыс айылҕалаах, уһун, тымныы кыһыннаах, өҥүрүк куйаас сайыннаах хотугу дойдуга олорор саха омук былыргы дьыллар мындааларыттан илдьэ кэлбит төрүт дьарыга буоларын кэрэһилииллэр. Ол курдук, Дьөһөгөй оҕото саха киһитин арахсыспат аргыһа, олоҕун илгэтэ, миинэр миҥэтэ, көлүнэр көлөтө буолар.      

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кулун тутар 1 күнүнээҕи чахчытынан,  өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 181 354 сылгы, ол иһигэр 121 779 биэ баар.  Биллэрин курдук, сыспай сиэллээх баһыйар өттө чааһынай ыаллар бас билиилэрэ буолар. Онон сылгы ахсаанын элбэтэр соругу олоххо киллэрэр инниттэн, болҕомтону тэрээһиннээх бөдөҥ хаһаайыстыбаларга, кэпэрэтииптэргэ эрэ буолбакка, кэтэх хаһаайыстыбаларга эмиэ уурар эрэйиллэр.

Сыстаҕаһа кыратыттан биллибитэ

Уус Алдан улууһун Лөгөй нэһилиэгэр, Кэптэнигэ, урукку Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах Бартыһаан Заболоцкай аатынан сопхуос ыһыллыаҕыттан, сылгыны үөрдээн иитиигэ идэтийэн үлэлиир тэрээһиннээх хаһаайыстыба суох. Чааһынай да иитэр ыал аҕыйах. Кинилэртэн саамай биллэр-көстөр үлэлээхтэрэ Семен Семенович Данилов буолар. 

Сэмэн 1961 с. Пелагея Николаевна Гоголева уонна Семен Павлович Даниловтар диэн элбэх оҕолоох ыалга төрөөбүтэ. Дьоно холкуоска, сопхуоска үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ. Аҕата бостуук буолан, миинэр миҥэтин бэйэтэ көрөрө-истэрэ, инньэ гынан Сэмэн акка кыра сааһыттан үөрэммитэ. Аҕатын батыһа сылдьан, аты ис-иһиттэн сөбүлээн биэбэйдэһэр уолчаан сылгыга ис-иһиттэн сыстаҕаһа биллибитэ. Оччотооҕу сиэринэн сайыҥҥы уһун өрөбүллэргэ сопхуос отделениетын отчуттарын биригээдэлэригэр киирэн, көлөнөн оту оҕустарыыга, мунньууга үлэлээбитэ. Кырдьаҕас отчуттартан үлэ атын салайыы-дьаһайыы үөрүйэхтэригэр уһуйуллубута.

Сэттис кылааһы бүтэрээт, анал аттанан пиэрмэҕэ уу баһааччы уонна араас быстах үлэни толорооччу буолбута. Уу ньулдьаҕай оҕо  киһиэхэ тыйыс услуобуйаҕа улахан дьону кытары тэҥҥэ үлэлээбитэ-хамсаабыта. Сааһын ситэн, 1980 с. бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа сулууспалыы барбыта. Икки сыл биллибэккэ ааспыта, ийэ дойдутун иннигэр ытык иэһин чиэстээхтик төлөөбүт эдэр киһи дойдутугар кэлэн, пиэрмэҕэ сайыҥҥы өттүгэр ыанньык сүөһү бостуугун, кыһыҥҥы өттүгэр хачыгаар курдук эппиэттээх үлэҕэ сылдьыбыта.  

Сылгыһыт_--_2.jpg

Нэһилиэк сылгыһыта

1990-с сс. дойду ырыынак сыһыаннаһыытыгар киирбитэ, сопхуостар эстэннэр, баайдара-дуоллара уонна сүөһүлэрэ-сылгылара үллэһиллэн, тыа сирин дьоно туох да үлэтэ-дьарыга суох туран хаалбыттара. Кэптэни олохтоохторо уопсай мунньаҕынан быһааран баран, бас билэр сылгыларын түмэннэр, Сэмэн Даниловка туттарбыттара. Бэрт элбэх сылгыһыттан сыымайдааннар, чуолаан кинини нэһилиэк сылгыһытынан анаабыттара. Нэһилиэгин дьонун-сэргэтин итэҕэлин  ылан, Сэмэн биир да сыспай сиэллээҕи энчирэппэт, төрүөҕү сүүс бырыһыан ылар, сылгылаах ыаллары күһүн эмис идэһэнэн хааччыйар туһугар сыралаах үлэҕэ туруммута. Араас сыллар кэлэн ааспыттара...

Дьэ, итинник үлэлээн-хамсаан олоҕун доҕоро, оҕо саадыгар оччолорго кэлэр-кэлбэт кыра хамнаска үлэлиир Дуунньатынаан икки уолларын уонна кыыстарын успуорка, уус-уран самодеятельноска сыһыаран, кинилэр үөрэхтээх дьон буолалларын туһугар олох уотун күөдьүтэ оттон олорбуттара.

Аты айааһааччы

Мээнэ сылгыһыт кыайбат уустук дьарыгын, аты айааһааһыны, Сэмэн  эдэр сааһыттан дэгиттэр баһылаабыта. Бу сыллар усталарын тухары бэйэтин кэтэх аттарын таһынан, нэһилиэгин ыалларын, бэл, атын нэһилиэктэр олохтоохторун аттарын төһөлөөҕү айааһаабытын ким ааҕан ситиэй? 

Быа түспэтэх хаҥыл сылгыларын бэйэҕэ сыһыаран сыһытыы ураты сатабылы, ньыманы эрэйэр сыралаах үлэ. Сэмэн Данилов үгүс сылгыны мииниллэр миҥэ уонна сыарҕаҕа, оту охсор-мунньар тэриллэргэ көлүйүллэр көлө оҥорон, элбэх киһи махталын ылбыта.

Саҥа ипподром

Кэптэнигэ ынах сүөһүнү иитэр биирдэм хаһаайыстыбаны тэриммит Анатолий Бурнашев 2012 сыллаахха 40 сылгытыгар Сэмэн Даниловы сылгыһытынан үлэҕэ ылбыта. Кини Сэмэн сылгы иитиитигэр туспа көрүүлээҕин, өбүгэ үгэһин сөргүтэн ат сүүрдүүтүнэн дьарыктанар баҕалааҕын бэркэ биһирээбитэ.

– Сопхуос саҕана Кэптэнигэ ат сүүрдэр ипподром баара, онно күрэхтэһии бөҕө тэриллэрэ, – диэн кэпсиир Сэмэн. – Мин эдэр сылдьан ат сүүрдэр этим, ол аттарбын бэйэм баайарым. Элбэх киһини ат баайарга үөрэппитим. Ону сөргүтэн, Анатолий Бурнашев салалтатынан субуотунньук тэрийэн, нэһилиэк ыһыахтыыр алааһыгар саҥа ипподрому оҥорбуппут. Бастаан саха аттарын улуустааҕы сүүрүүлэрин, онтон илин эҥэр улуустар сүүрүүлэрин тэрийбиппит. Киһи киһиттэн үөрэнэр, араас нэһилиэктэртэн, улуустартан сылгыһыттар, ат баа­йааччылар уонна сүүрдээччилэр мустаннар, элбэҕи сэһэргэһэн, уруккуну-хойуккуну ахтыһан, үлэ үөрүйэх­тэрин атастаһан тарҕаспыттара.

сылгы.jpg

Солбук – сиэн

Уолаттара учуутал, урбаанньыт, элбэх оҕолоох ыал дьон түбүктэрэ элбэх, кэлэ-бара көмө буолуохтарын эрэ сөп. Онон Сэмэн Сэмэнэбис сиэнин, Лөгөй оскуолатын тохсус кылааһыгар  үөрэнэр Радомиры, солбугум диэн илдьэ сылдьар. Радомир Федоров аата номнуо Уус Алдан улууһугар уонна илин эҥэр улуустарга ат сүүрдээччи быһыытынан биллэр. Кини өссө алтыс кылааска үөрэнэ сылдьан, эһэтэ баайбыт атын сүүрдэн, нэһилиэккэ бастаан турар. Эһэтэ дьарыктаан, Маттаҕа тэриллибит өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиигэ үһүс уонна иккис миэстэлэргэ  тиксибитэ. Былырыын Чурапчыга Сиэнчэр диэн атынан бастаан, чөмпүйүөн аалай кыһыл лиэнтэтин кэппитэ. Уолчаан сүүрдэр атын бэйэтэ сарсыарда 5 чаастан хаамтарар, аһатар. Дьэ, онтон оскуолатыгар үөрэнэ барар.

– Аны аттары баайары эмиэ сатыыр, – диэн эһэтэ сиэнин ситиһиитинэн сэмээр киэн тутта этэр. – Бу өрөбүлгэ улуустааҕы Сылгыһыт күнүгэр сыарҕалаах аттар күрэхтэһиилэригэр Дүпсүҥҥэ бараары бэлэмнэнэбит.

Алта сааһыттан акка абылаппыт Радомир бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан, ат баайарын уон­на сүүрдэрин туһунан суруйан, өрөспүүбүлүкэтээҕи айар күрэххэ бастакы миэстэни ылан, ноутбугунан бэлиэтэммитэ. Сылгылары, айылҕаны хаартыскаҕа түһэрэрин эмиэ сөбүлүүр. Былырыын хаартысканан уус-уран дьүһүйүү оҥорон сылгыһыт, сүүрүүк уонна тириэньэр Петр Черноградскай аатынан «Дьөһөгөй» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүүгэ бастакы истиэпэннээх лауреат аатын ылбыта.

Кыаһылыыр кыһалҕалар

Ааспыт сайын төһө да курааннаатар, Сэмэн уолаттарын көмөлүһүннэрэн, үрүйэ-харыйа сирдэри тирбэҕэлэһэн, сыл тахсар отун хааччыммыт. Билигин бэйэтин 10 сылгытыгар эбии чааһынай ыаллар сылгыларын түмэн, отуттан тахса сылгыны көрөр-истэр.

– Быйыл хаар халыҥа бэрт буолан, сылгылар хаһыыга эрэйдэннилэр, тыстара быстар. Нэһилиэккэ сорохтор биэлэрэ кулуннаан эрэр. Уопсайынан, дьыл уһаабата буоллар, хараҕа этэҥҥэ үктэниэ этибит, – диир Сэмэн Сэмэнэбис.  

Үлэ киһитин атахтыыр кыһалҕа элбэх. Оттуур алааһа 10 гектардаах, үүнэр-үүммэт сыллаах. Сылга биир сылгыга 40 куул эбиэс наада буолар. Кэлэр өттүгэр сиэнчэр аттарга көһөн, кинилэри сүүрүүгэ анаан иитэр баҕалаах. Билигин дьарыктыыр, сүүрдэр сиэнчэр аттарын эргэ хотоҥҥо туруорар, инньэ гынан, саҥа көньүүһүнэ туттуон баҕарар. Сылгытын элбэтэр сыалтан база тэринэргэ санаммыта ырааппыт да, үптэн-харчыттан кыпчыттарар. Бэйэтэ бас билэр атыыра суох, биэни атыырга буоһаттара атын нэһилиэккэ баран кэлии сыаната – биир убаһа...

* * *

Ол эрээри, Сэмэн санаатын түһэрбэт, сылгы, ат бары көрүҥүнэн дьарыктанар, айааһыыр, баайар, дьарыктыыр, сүүрдэр, биэни ыыр.  Маннык дэгиттэр үлэһит, сыспай сиэллээҕи өбүгэ төрүт үгэһин тутуһан иитэр сылгыһыт киһи үрдүкү салалтаттан туох эмит өйөбүллээҕэ буоллар, ити былаанын олоххо киллэриэ, үлэтин-хамнаһын өссө кэҥэтиэ, итиэннэ элбэх эдэр ыччаты бу дьарыгар  уһуйуо эбит. 

  • 4
  • 2
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением