Уопсастыба

Ураты суолталаах Айыылар

Саха итэҕэлигэр Айыыһыт уонна Иэйэхсит саамай биллэр уонна ытыктанар айыылар. Кинилэр аҕас-балыстыылар, Үрүҥ Айыы Тойон кыргыттара буолаллар. «Айыыһыккыт аргыстастын, Иэйэхсиккит эҥэрдэстин», - диэн алгыс тылыгар этиллэр.

А.Е. Кулаковский-Өксөкүлээх Өлөксөй: “Айыыһыт уонна Иэйэхсит – киһи олоҕор быһаччы оруоллаах-суолталаах, ол иһин киһи олоҕор мэлдьи ураты суолталаах Айыылар. Бу Айыылар суолталара мэлдьи бииргэ ахтыллар буолан, аһара булкуспуттар, бутуллубуттар. Ол эрээри, саха номохторун сиһилии үөрэттэххэ, кинилэр оруоллара уонна суолталара кэккэ уратылаахтар... Айыыһыт уонна Иэйэхсит халлаан аллараа сиксигэр олороллор уонна Сиргэ сырдык чаҕыл уот аргыстаах, баай таҥастаах саха дьахталлара буолан көстөллөр”, - диэн быһаарарын Г.С. Попова-Санаайа “Кыым” хаһыакка тахсыбыт ыстатыйатыгар бэлиэтиир.

Иэйэхсит анала

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар “ИЭЙЭХСИТ, аат. (эргэр.) Сахалар итэҕэллэринэн киһи, сылгы, ынах сүөһү уонна ыт айыллан төрүүллэрин уонна киһи, сүөһү буолан өлүөр сылдьалларын араҥаччылыыр дьахтар таҥаралар ааттара...” диэн суруллубут.

Саха итэҕэлэ этэринэн, Иэйэхсит халлаан иккис хаттыгаһыгар олорор уонна ыам ыйыгар, айылҕа силигилии ситэр кэмигэр, сиргэ түһэр. Иэйэхсит аһаҕас майгылаах уонна тыынар-тыыннааҕы барытын араҥаччылыыр үтүө санаалаах эбит. Кини дьон көрдөһүүтүн таҥараларга, онтон таҥаралар хардаларын дьоҥҥо тиэрдэр аналлаах.

Иэйэхситтэр элбэхтэр. Ол курдук, киһи иэйиэхситтэрэ Нэлбэй, Нэлэгэлдьин, Эдьээн Иэйиэхсит диэн бааллар. Сылгы иэйиэхситин Сэлэгэлдьин, Дьөһөгөй Иэйиэхсит диэн ааттыыллар. Онтон ынах-сүөһү иэйиэхситэ Мылахсын, Ынахсыт, Иһэгэй Иэйиэхсит уо.д.а.

Айылҕаҕа уонна кыылга сыһыан

Уос-номоҕо кэпсииринэн, Үрүҥ Айыы Тойон ото-маһа суох Орто туруу бараан дойду үүнээйилээх буолуон баҕарбыт. Ол иһин, онно кыыһын Иэйэхсити олох олорорго сөптөөх күөх быйаҥы үүннэрдин диэн түһэрбит. Иэйэхсит сиргэ түһээт оту-маһы олорпутунан барбыт. Ол эрэн, үүнээйилэр олус бытааннык үүнэллэр эбит. Онуоха, кини үҥкүүлүүргэ санаммыт. Үҥкүүтэ олус кэрэ буолан, от-мас тэҥҥэ үҥкүүлэһэн, нуоҕайа хамсаан, силигилээн барбыт, күөх быйаҥ күөгэйэ үүммүт. Онтон ыла Иэйэхсит сылаас тыына буорга, ууга, салгыҥҥа иҥпит. Онон Иэйэхсит сиргэ түстэҕинэ от-мас көҕөрөр, ас-үөл дэлэйэр эбит.

Сылгы, ынах-сүөһү Иэйэхситтэрэ айылҕаҕа, кыылга-сүөлгэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһары эрэйэллэр. Бу сыһыан быраабылалара хас да кэс тыл буолан Иэйэхсит халлааныгар суруллубуттар диэн буолар.

Иэйэхсит кэс тыллара

Бу киэлибинэн айылҕалыын ситимнэһэбин. Дом!

Айылҕаны харыстаан чэгиэн буолабын! Дом!

Куппун харыстаан олох олоробун. Дом!

Күлүкпүн быһа хаамтарбаппын. Дом!

Үрүҥ көмүс күрүө оҥостобун. Дом!

Былытым ыраас буоллун. Дом!

Айар-тутар кыахтаахпын. Дом!

Айылҕаҕа сыһыан:

Оту-маһы мээнэ алдьатар – аньыы.

Чыычаах уйатын тыытар – аньыы.

Күөлгэ, үрэххэ кири быраҕар – аньыы.

Айылҕаҕа сылдьан сыыһы, тобоҕу хомуйбат – аньыы.

Айылҕаҕа сылдьан уотунан оонньуур – аньыы.

Ойуурга сылдьан мээнэ айдаарар – аньыы.

Сир кырсын мээнэ алдьатар – аньыы.

Иитиэх кыылга сыһыан

Иитиэх кыылы кырбыыр – аньыы.

Иитиэх кыылы сирэйгэ охсор – аньыы.

Иитиэх кыылы кэмигэр аһаппат – аньыы.

Иитиэх кыылы аһары үлбүрүйэр – аньыы.

Иитиэх кыылы ыраастаабат – аньыы.

Иитиэх кыылы дьээбэлиир – аньыы.

Иитиэх кыылы көрүүтэ-истиитэ суох хаалларар – аньыы.

Ийэ тапталын иҥэрэр

Иэйэхсит киһи-сүөһү үөскүүрүн, сайдарын араҥаччылыыр, кут-сүр чөл буолуутун түстүүр. Дьахталларга төрүүллэригэр уонна оҕолорун көрөллөрүгэр көмөлөһөр. Ол курдук, Саха остуоруйаларыгар кэпсэнэринэн, Айыыһыт Иэйэхсити кытта Үрүҥ Айыы Тойонтон оҕо Ийэ кутун көрдөһөллөр уонна эр киһиэхэ оройунан имэҥи түһэрэллэр, ону кини дьахтарга иҥэрэр. Айыыһыт, Иэйэхсит Орто дойдуга уол оҕо кутун быһах эбэтэр оноҕос, онтон кыыс оҕо кутун кыптыый гынан аҕалар эбиттэр уонна оҕо төрүүрүгэр көмөлөһөллөр. Кыайан оҕоломмот дьон Үрүҥ ойууну ыҥыраннар Айыыһыттан, Иэйэхситтэн оҕо кутун көрдөһөллөрө. Ойуун Айыыһыты тардар сиэри-туому саас оҥороро.

“В.А. Кондаков “Ойуун эмтиир ньымалара” кинигэтигэр Г.Г. Герасимов диэн ойуун “Айыыһыт тардар” сиэрин-туомун оҥороругар Айыыһыкка уонна Иэйэхсиккэ туһаайыытын суруйар:

Аан Дойдуга

Аламай маҥан күн тэҥэ,

Айыым дьонун

Арчылаан, араҥаччылаан,

Аймах-билэ дьону элбэппит,

Атыыр күүһү алҕаабыт,

Араҕас арыы кэриэтэ

Абыраллаах алгыстаах

Ахтар Айыыһыт Хотун!

Ийэ имэҥнээх күүһүн

Илгийэн имэрийэн,

Иэйэр сииги

Икки атахха иҥэрбит

Иһэгэй Иэйэхсит!

Манна көстөрүнэн, ойуун киһи-аймах үксүүр төлкөтүн түстүүр уонна араҥаччылыыр Ахтар Айыыһыкка, ону сэргэ ийэ тапталын иҥэрэр Иһэгэй Иэйэхсиккэ туһаайан көрдөһөр”, - диэн С.С. Хомус “Роль мифологического божества деторождения Айыысыт в шаманизме народа саха (якутов)” үлэтигэр суруйар.

Харыстыыр, араҥаччылыыр

Маны сэргэ, Иэйэхсит Хотун киһини олоҕун устата бары куһаҕантан харыстыыр, араҥаччылыыр. Ол иһин, Иэйэхсити христианнар “ангел-хранитель” диэннэригэр дьүөрэлии туталлар.

Иэйэхсит, киһи бэйэтин харыстаныытын, Аан айылҕатын уонна Ийэ буорун харыстааһынын төрдүгэр турар таҥара буолар. Бэйэни харыстаныы (инстинкт самосохраненияны) иһин эппиэтиир эбит. Киһи күн устата 44 оһолу ааһар. Онно кини Иэйэхситин 44 хараҕа аһаҕас буолуохтаах эбит. Оччотугар эрэ күнү этэҥҥэ туоруур кыахтанар. Ол иһин бэйэтин көрүнэ сылдьыахтаах, олоҕун олорор тэтимиттэн тахсыа суохтаах. Киһи Иэйэхситтэрин (Нэлбэй, Нэлэгэлдьин, Эдьээн Иэйэхсит) тыыннарынан күрүөлэнэр. Бу күрүө киһини сыыһа санааттан, ыарыыттан, куһаҕантан көмүскүүр. Ол иһин киһи алгыс этэн Иэйэхситтэрин күн аайы ыҥырыахтаах.

Р.И. Бравина “Саргыны салайыныы” диэн кинигэтигэр маннык суруйар: “Айыы киһитэ араҥаччылыыр, быстахтан, оһолтон күрүөлүүр, куһаҕантан сэрэтэр Иэйэхситтээх буолар. Дьон Иэйэхсити хомоппот буоларга кыһанар. Күрүөтэ кэбирээбит киһи эрэх-турах санаммат, куттана-кумуна сылдьар, сыыһа-халты быһыыланар, бииртэн-биир кыһалҕаҕа ылларар, ыарытыйара үксүүр. Итинник түбэлтэҕэ Иэйэхсиккэ туһаайан алгыс аныыллар:

Эдьэн Иэйэхситим

Өрүү чугас буол.

Сылаас ытыскар олорт,

Үрүҥ тыыммын

Өллөйдүү сырыт,

Хара тыыммын

Харыстыы сырыт,

Үрүҥ көмүс

Сүллүгэскин төлөрүтүмэ.”

“Сорох өйдөбүлүнэн, Иэйэхсит киһиэхэ барытыгар баар буолбакка, ураты дьоллоох, туспа айдарыылаах киһиэхэ уонна сүөһүгэ баар буолар. Ол эбэтэр, Иэйэхсит араҥаччылыы-хаххалыы сылдьар дьоно, сүөһүтэ ураты дьоллоох буолаллар”, - диэн Өксөкүлээх Өлөксөй “Научные труды” кинигэтигэр суруйар.

***

Манан сылыктаатахха ыра ырдыылаах, төлкө төргүүлээх, кэскил кэһиилээх Эдьэн Иэйэхсит сылыгар бэйэбитин көрүнэ, харыстана сылдьарбыт ирдэниллэр уонна көмүскүүр, араҥаччылыыр Айыыбыт Аҕа дойдуну көмүскээччи сылыгар или-эйэни тосхойуо диэн бигэ эрэнэн кэбиһиэҕиҥ.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Василий Андросов уруһуйдара куйаар ситимиттэн