Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Кэлиҥҥи сылларга маассабай сонуннары тарҕатар судаарыстыбаннай тиһиктэргэ: тэлэбиидэнньэҕэ, хаһыаттарга АЛРОСА АК күүстээх эрэкэлээмэтэ утумнаахтык ыытыллар буолла. Алмаас аарымата өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуок араас көрүҥнэринэн киллэрэр үбүн-харчытын, алмаастаах провинцияҕа киирсэр улуустарга көрөр дибидиэнин тустарынан бастайааннай сиһилии информация бэриллэ турар. Ол сөптөөх бэлиитикэ. Харчы ааҕыллыахтаах: хаһан, ханна, тоҕо уонна төһө барбыта дьэҥкир буолара, икки өрүккэ иккиэннэригэр сыһыаннаах.

Кэлиҥҥи сылларга маассабай сонуннары тарҕатар судаарыстыбаннай тиһиктэргэ: тэлэбиидэнньэҕэ, хаһыаттарга АЛРОСА АК күүстээх эрэкэлээмэтэ утумнаахтык ыытыллар буолла. Алмаас аарымата өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуок араас көрүҥнэринэн киллэрэр үбүн-харчытын, алмаастаах провинцияҕа киирсэр улуустарга көрөр дибидиэнин тустарынан бастайааннай сиһилии информация бэриллэ турар. Ол сөптөөх бэлиитикэ. Харчы ааҕыллыахтаах: хаһан, ханна, тоҕо уонна төһө барбыта дьэҥкир буолара, икки өрүккэ иккиэннэригэр сыһыаннаах.

АЛРОСА – бүддьүөтү сүрүн толорооччу

Маныаха арай биир өйдөммөт түгэн баар. АЛРОСА өрөспүүбүлүкэ сирин аннын туһанааччы уонна барыһы баһааччы буоларынан, өрөспүүбүлүкэҕэ утары уунар чопчу эбээһинэстээх. Ол үөһэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ компания аахсыйатын өлүүтүн кыттыгас бас билээччи буоларынан (25 быр. +1 аахсыйа), ону таһынан алмаастаах провинцияҕа киирэр 8 улуус - 8 быр.) АЛРОСА ылар бары барыһыттан үллэстэр бырааптаахтар. Арассыыйаҕа сир аннын туһанар бары компаниялар, үлэлиир эрэгийиэннэрин сирдэригэр-уоттарыгар социальнай эппиэтинэстээх буолуохтаахтарын туһунан, субьегы кытта түһэрсэр дуогабардарыгар этиллэр. Дьиҥэр, анал сокуон ылыллан, ол онно үрүҥҥэ харанан чопчу суруллан сылдьар буолуохтаах этэ. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн 40 %-на АЛРОСА киллэрэр араас төлөбүрдэриттэн таҥылларын билигин хас биирдиибит үчүгэйдик билэр.

аччат алмаз фото 2

Бу гынан баран, компания толоруохтаах бу булгуччулаах эбэһээтэлистибэлэрин (үп-харчы эпэрээссийэлэрин) туһунан, бэчээккэ суруйуулартан, ол барыта АЛРОСА үтүө санааланыытын, үтүөнү оҥоруутун түмүгүн курдук өйдөбүлү ылаҕын. АЛРОСА бэйэтин пресс-сулууспата да, судаарыстыбаннай СМИ-бит да оннук туоннаахтык суруйаллар. Бу ааҕааччыны, уопсастыбаннаһы соруйан муннарыы, бутуйуу ньымата буолбатах дуо? Бу сыл саҥатыгар АЛРОСА хаһаайыстыбаннай актыыбын корпоративнай куорумугар бэлэмнэнии чэрчитинэн, СӨ Ил Дархана А.С.Николаев бэриллибит бары боппуруостарга эппиэттэри биэрбитэ. Ол эппиэттэриттэн биир улахан кэрчиги быһа тутан аҕалабын.

«АЛРОСА бөлөхтөрө нолуок уонна нолуокка киирсибэт төлөбүрдэрэ, ол иһигэр дибидиэннэрэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэннэр, салгыы бастакы уочараттаах социальнай суолталаах эбэһээтэлистибэлэр уонна социальнай төлөбүрдэр туолууларыгар анаан ыытыллаллар. 2019 сылга АЛРОСА нолуокка уонна нолуокка киирсибэт төлөбүрдэрэ, өрөспүүбүлүкэ түмүллүбүт бүддьүөтүгэр бэйэтин дохуотуттан 39 бырыһыаныгар тэҥнэспитэ. Тэҥнээн көрүүгэ, 2020 сылга судаарыстыбаннай бүддьүөт гражданнар көмүскэллэригэр уонна кинилэргэ оҥоһуллар социальнай суолталаах салааларга (үөрэххэ, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа, спорка уонна физическэй култуураҕа, социальнай бэлиитикэҕэ ыытар үбэ-харчыта 105 679,2 мөл. солк. эбэтэр 50,7 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар түһэрсиллибит сөбүлэһии чэрчитинэн, компания сыл аайы сиэртибэлээһин туһунан дуогабары түһэрсэр. Дуогабарга ыйыллыбыт суума тус сыаллаахтык туһаныллыыта муҥутуур дьэҥкир буолуохтаах. Сыл аайы киирэр харчы 850 мөл. солк. тэҥнэһэр, мантан 150 мөл. солк. Бүлүү сүнньүнээҕи улуустары ыраас уунан хааччыйыы бырагырааматын толорууга барар. 700 мөл. солк. социальнай инфраустуруктуура эбийиэктэригэр уонна үөрэх, доруобуйа харыстабылын, култуура, спорт, экология эйгэлэрин бырайыактарын өйөөһүн дьаһалларыгар ыытыллар».

АЛРОСА уонна олохтоох нэһилиэнньэ

Компания подразделениеларыгар 32 тыһ. кэриҥэ киһи үлэлиир. 2019 сыл 9 ыйыгар АЛРОСА «Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска» бырагыраама чэрчитинэн,  өрөспүүбүлүкэ 1026 олохтооҕун үлэнэн хааччыйда. АЛРОСА-ҕа үлэлии сылдьар Саха сирин төрүт олохтоох нэһилиэнньэтин ылар өлүүтэ, компания персоналын уопсай ахсаанын 9,6 бырыһыаныгар, ол эбэтэр 3500 киһиэхэ тэҥнэһэр.

Саха сирин олохтоохторо мантан үөрэллэр, 70 сыл үлэлээн кэлбит компанияны чугастык ылыналлар. Олохтоох нэһилиэнньэ производственнай процеһы тохтотор, сууттаһан лиссиэнсийэни төттөрү ылларар  боппуруоһу хаһан да туруорбатаҕа. Биһиги, олохтоох нэһилиэнньэ, баҕабыт уонна туруорсар көрдөбүлбүт диэн, айылҕаҕа таһаарыллар алдьатыыны муҥутуурдук намтатар кыахтаах аныгы технологиянан сэбилэммит компания, Саха сирин арҕаа өттүгэр олохтоох нэһилиэнньэ тулалыыр эйгэтин туругар уонна дьонун доруобуйатыгар кыра да эмсэҕэлээһини таһаарыыны букатыннаахтык тохтотуохтаах.

Бүлүү иэдээнэ хатыланар

аччат Булуу өрус фото 2

2018 сыл күһүнүгэр АЛРОСА буруйунан таһаарыллыбыт экологическай  иэдээн, бар дьону күүскэ аймаабыта. Бүлүү курдук модун өрүс сүнньүнэн олорор бары улуустар нэһилиэнньэлэрэ эмискэ иһэр уута суох буола түспүттэрэ. Бүлүү курдук, 70 сыл устата хаста да төхтүрүйэн иэдээннээх экологическай охсууну ылбыт өрүс, атын ханна баара эбитэ дуу…

Бүлүү киртийбит уута, икки ыйтан ордук кэм устата 200 км усталаах сиринэн тайаан устан, Эдьигээн сиригэр-уотугар тиийэн, Өлүөнэҕэ түһэн турар. СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ тахсыбыт хоромньуну ааҕан баран, Иирэлээх үрэҕин киртитии иһин 1,6 млрд. солк. суумалаах, оттон Аччыгый Ботуобуйа киртийиитигэр 4,6 млрд. солк. суумалаах ирдэбиллэри түһэрбитэ. Росприроднадзор, барыллаан ааҕыынан, хоромньу уопсай кээмэйин 21 млрд. солкуобайтан таһаарбыта. «Уу эбийиэктэрин киртитии» ыстатыйанан ирдэбил түһэрэргэ соруммута эрээри, бэдэрээлинэй киин сөбүлэҥин биэрбэтэҕэ.

Саахал тахсыбытын кэнниттэн АЛРОСА, хомойуох иһин, боччумнааҕы тугу да оҥорбото. Алмаас аарымата икки сыл тухары Экология министиэристибэтин кытта, киһи сөҕүөн курдук, иэмэх талахтыы эриһэн, улуу ойуун эбириэн оҕуһунуу хатыһыылаахтык харсан аҕай биэрдэ. Экологтар компания аатыгар түһэрбит уу эбийиэгин киртитии иһин РФ КоАП 8.13 ыстатыйатынан ирдэбиллэрин утары сууттаһан АЛРОСА (алтата!) кыайтарда. Биһиги өйдүүбүт, өскөтө АЛРОСА 30-50 тыһ. солк. кээмэйдээх ыстараабы төлүүргэ сөбүлэстэҕинэ, ол онон бэйэтин буруйун билиммит буолан тахсарын. Оччотугар компания ордук ыарахан буруйу сүгүөхтээх уонна сөптөөх накаастабылга тиксиэхтээх этэ.

Биир саамай абалааҕа, Бүлүүтээҕи ГЭС хайа тутуллуоҕуттан уонна алмаас хостонуоҕуттан ылата, урааннаах уһун сыллар усталарыгар оҥоһуу муора анныгар тимирдиллибит ойуур маһа таһаарар сүһүрбүт фенолуттан, АЛРОСА производствотын «араас дьиктилэриттэн» уонна сир анныгар оҥоһуллубут дьаадарынай дэлби тэптэриилэртэн доруобуйата эмсэҕэлээбит, айгыраабыт Бүлүү уонна кини салаата Марха өрүстэр сүнньүлэринэн олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын мэдиссиинэ чинчийиитинэн саҥалыы хабыы боппуруоһа төрдүттэн турбата. Оттон бу уруккута айылҕа боссоон маанылаан үөскэппит өрүстэрин тардыыларыгар доруобуйалара айгыраабыт төрдүс көлүөнэ дьон олорор.

Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев көҕүлээһининэн, бу амырыын кыһалҕа туһунан бырабыыталыстыба чааһыгар, парламент истиитигэр үгүстүк этиллэн турар. Кулун тутарга бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, СӨ наукаларын акадьыамыйата наука министиэристибэтин кытта кыттыгас уонна профильнай хайысхалаах наука учреждениелара кыттыылаах Бүлүү экологическай туругун уонна кини нэһилиэнньэтин доруобуйатын наука төрүттэригэр олоҕуран чинчийиэхтээх кэлим бырагыраама ырытыллан оҥоһуллан бигэргэммитин туһунан иһитиннэрэн турар. Бу бырагыраама бырайыага кулун тутар 5 күнүгэр СӨ Ил Дарханын иһинэн үлэлиир экологическай сэбиэт мунньаҕар көрүллэн турар. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын, АЛРОСА АК уонна «Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын» икки ардыларыгар үс өрүттээх Сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. Кэлим научнай чинчийиилэр бырагыраамалара олоххо киирэригэр, АЛРОСА АК 138 мөл. солк. биэриэхтээх. Ол эрээри бу үлэ толору кээмэйдээхтик ыытыллыбат.

«Дьыбааҥҥа өттүгэстээн сытар куолуһуттар»

Уопсастыбаннай экологтары былаас итинник «сүрэхтээн» ааттыыра хайы-үйэ үгэскэ кубулуйда. Бу аҥаардас сүрэхтэрин этиитинэн, төрөөбүт айылҕаларыгар итии тапталларынан салайтаран, уопсай дьыаланы туруулаһа сылдьар дьоммутугар барбах сыһыаммытын былаас бэйэтинэн көрдөрө сылдьар буоллаҕа үһү. Ону ол диэбэккэ, Сахабыт сиригэр өрөбөлүүссүйэлии уларыйыылар саҥардыы саҕаланан эрдэхтэринэ, уопсастыбанньык экологтар бастакынан «баррикадаҕа» тахсыбыттара. Норуот кинилэри итиитик өйөөбүтэ, ол өйдөнөр. Айылҕа – биһиги барыбыт уопсай дьиэбит, кэлэр кэскилбит ытык хараама.

Күн бүгүн уопсастыбаннай экологтар, өрүүтүн буоларын курдук, инники үөскэ сылдьаллар. Айылҕа эмсэҕэлиэ кэрэх, бастакынан набааты (дүрбүөнү) кинилэр тардаллар. Этэргэ дылы, кинилэр сыаптарыттан атыны сүтэрэллэрэ суох. Ол да буоллар, күн бүгүн биһиги тэрээһиннээхтик түмсэммит биир улахан уопсастыбаннай тэрилтэҕэ кубулуйуохпутун наада. Уопсастыбаннай экологтар кэккэлэригэр киэҥ билиилээх-көрүүлээх, араас идэлээх, саамай кылаабынайа, Ийэ айылҕаларыга сөҕүрээбэт тапталлаах, дьиҥнээх ботуруйуот дьон түмсэллэригэр ханнык да саабахтааһын суох. Урут да оннук этэ, хойутун даҕаны оннук салҕанан бара туруоҕа.

Күүстээх түмсүүнү тэриниигэ бастакы хардыылар оҥоһулуннулар. Александр Жураковскай, Николай Барамыгин, Михаил Черосов, Анна Матвеева курдук эрчимнээх актыбыыстартан турар көҕүлүүр бөлөх баар. СӨ тутулуга суох уопсастыбаннай экологтарын сойууһа тахсыылаахтык үлэлиир. Бүлүү сүнньүн бары улуустарыгар эдэр уопсастыбанньыктар, куһаҕаны көрөн баран туран хаалбат көхтөөх дьон баар ахан. В.Дмитриева уонна И.Саморцева салалталарынан «Уопсастыбаннай экологическай мониторинг ситимэ» сырдатар үлэни ыытар. Бастайааннай экологическай субуотунньуктар, араас аахсыйалар тэриллэллэр. Ол дьаһалларга оскуола оҕолоруттан улахан дьонугар тиийэ кытталлар.

2019 сыл олунньутугар тэриллибит Саха норуотун кэнгириэһигэр биир тутаах боппуруоһунан экология кыһалҕата турбута. Туһааннаах кэмитиэт тэриллэн, тус сыаллаах үлэни ыытар. Кэнгириэс экологияҕа кэмитиэтэ, дэлэгээттэр уонна улуустардааҕы уопсастыбанньыктар этиилэригэр олоҕуран бэлэмнээбит резолюцията бырабыыталыстыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ уонна АЛРОСА АК туттарыллыбыта.

Кыыс Амма көмүскэлигэр

Бу сылга үктэнэн баран, Амма уонна Алдан улуустарыгар, Амма өрүс үөһээ баһыгар ойуур маһын кэрдиигэ саарбах саҥнаах аукцион ыытыллыбытын туһунан сурах чаҕылҕанныы тарҕаммыта. Суһаллык Амманы көмүскүүр уопсастыбаннай түмсүү тэриллибитэ. Амма баһыгар ойууру кэрдии куттала бу иккистээн суоһааһына. Сэбиэскэй былаас, хомунньуус баартыйа «аччаччы ыран» хаалбыт кэмнэригэр, ааспыт 80-с сыллар ортолоругар эмиэ маннык түрүлүөн буола сылдьыбыттаах. Өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу былааһа, үгэһинэн, ньим кирийэн хаалбыта. Сыччах уопсастыбаннас күүскэ турунан, саха биллиилээх ырыаһыта Ольга Иванова-Сидоркевич харса суох сүүрэн-көтөн, улахан түрүлүөнү тардан Кыыс Амманы быыһаан ылбыттара.

аччат фото Саха сирэ 2

Ойуур маһа кэмиттэн кэмигэр кэрдиллибэтэҕинэ, ыарыыга ылларан, сытыйан-ымыйан, эмэҕирэн өлөрүн, өссө тулалыыр эйгэҕэ кутталанарын туһунан «хонтуора түөрүөтүктэрэ» баһаамнык куоһулуулларын истэ сылдьабыт. Ойууру чэбдигирдэр инниттэн саньытаарынай кэрдии диэн ыытыллыахтааҕын бары билэбит. Саха сирин тиит маһа ситэригэр 120 - 150 сыл наада буолар диэн наука этэр. Өрүстэр, үрэхтэр бастарынааҕы, кытылларынааҕы тыалары кэртэххэ, ол уулар өлөргө баралларын быраактыка толору көрдөрөр.

Саха сирин тыатын, ойуурун 49 сылга арыандаҕа диэн ылбыт ол Уркуускай көкөтө, Амма баһыгар саньытаарынай кэрдиинэн дьарыктаныа дуо? Үүнэн турары барытын үнтү кэрдэн, харчы оҥорон, сытыйа байдаҕына ким кинини тохтотуой, үүннүөй-тэһиинниэй? Үйэ аҥаара кэмҥэ кинини хонтуруоллуур, бэрээдэги, сокуону тутуһуннарар тэрилтэ, сулууспа көстүө дии саныыгыт дуо? Көһүннэҕинэ даҕаны, дьыала хайа диэки эргийэн тахсыан таҥара бэйэтэ да билбэт буолуохтаах.

Дьиҥэр, бу сиигэ барыта ырылыччы көстө сылдьар дьыала буолар. Ол үрдүнэн ким эрэ (биллэн турар, дуоһунастаах сирэй) атар акаары буолан кубулунан эбэтэр тустаах интэриэһинэн салайтаран, сыалаах күрүчүөгү «хап» гыннарбыта эрэ баар буолан иһэр.

Өрөспүүбүлүкэ  Ил Дарханын маҥнайгы Ыйааҕа

Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев дуоһунаһын тутаат, 2018 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр таһаарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтин экологическай үтүө туруктаныытын туһунан» Ыйааҕа туолуутун дьон-сэргэ бастайааннай кэтээн көрөр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар АЛРОСА АК 150 мөл. солк. үбү укпутун дьон билэр. Бу харчы Бүлүү өрүс кытылларынан сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга анаан ууну ыраастыыр тутууларга барыахтаах. Билиҥҥитэ 4 эрэ итинник ыстаансыйа үлэҕэ киирдэ.

«Ууну ыраастыыр саҥа ыстаансыйалар Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах, Харыйалаах, Хомустаах уонна Хоро бөһүөлэктэригэр үлэлэтиигэ бэрилиннилэр. Бу нэһилиэктэргэ сууккаҕа 20, 50, 100 кубометр кыамталаах блочнай-модульнай ыстаансыйалар тутулуннулар. Сунтаар улууһугар Кириэстээххэ, Сардаҥаҕа, Уустуйаҕа, Күндэйэҕэ уонна Элгээйигэ, Ньурба улууһун Күндээдэтигэр туруоруллубут установкаларга эһиил наладкалааһын үлэлэр ыытыллаллар. Өссө 4 ыстаансыйа өрөспүүбүлүкэ олорор дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын баазаларыгар - Бүлүү куоракка уонна Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр бааллар. Быйыл бу ыстаансыйалары Бүлүү улууһун Тоһу, Сунтаар улууһун Хордоҕой уонна Туойдаах, Мииринэй улууһун Сүлдьүкээр нэһилиэктэригэр олохтуохтара.

Ыстаансыйалар уопсай сыаналара 280 мөл. солк. тэҥнэһэр. Үбүлээһини АЛРОСА, муниципальнай тэриллиилэр уонна бүддьүөт тас өттүнээҕи источниктар оҥордулар», - диэн кэпсиир «Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата» кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Сергей Местников.

Владислав Коротов,

суруналыыс, уопсастыбанньык-эколог

 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением