Экономика

Хонтуруол күүһүрэр

 Бу туһунан федеральнай сокуон барылын РФ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ырытан оҥорбута Бырабыыталыстыба нуормаламмыт быраап аахталарын барылларын порталыгар тахсыбыт.

 Саҥа сокуон барылын быһыытынан, сүөһү өлүгүн көмөр сирдэр (скотомогильниктар) анал кэрискэҕэ киллэриллэр, оттон сүөһү өлүгүн көмөр саҥа сирдэри оҥоруу төрүт да бобуллуон сөп эбит. Ону таһынан, дьоннор, хаһаайыстыбалар сүөһү өлүгүн көмөр сирдэри бэйэлэрин дьаалаларынан оҥороннор, биитэр сүөһү өлүгүн түбэһиэх быраҕаннар, тулалыыр эйгэни киртиппэтиннэр, араас ыарыы тарҕаныытыгар төрүөт буолбатыннар диэн, сүөһү ииттэр хаһаайыстыбалары хонтуруоллааһын күүһүрдүллүөхтээх.  

  Хас биирдии бааһынай учуоттанар

Россельхознадзор быйылгы сыл бэс ыйын 21 күнүнээҕи чахчынан,  дойдуга сүөһү ыарыытын хас да көрүҥэ бэлиэтэммит. Сибиинньэ Африкатааҕы чумата 27 сиргэ көстүбүт: 18 түбэлтэҕэ тыа кыыллара, 9 түбэлтэҕэ дьиэ кыыллара ыалдьыбыттар. Көтөр дьаҥа 12 сиргэ көстөн, тустаах хаһаайыстыбалар көтөрдөрүн аҥаарын өлөрбүттэр. Дагестааҥҥа бараан уоспата тура сылдьыбыт. Ставрополь кыраайыгар биир хаһаайка сүөһү этин астыы сылдьан (ол сүөһүгэ быһыы бэриллибэтэх), Сибиир дьааспатын хаппыт, хата, тута көрдөрүнэн, ыарыыны утары кэлим дьаһаллар суһаллык тэриллэннэр, ыарыы тарҕамматаҕын туһунан РИА «Новости» суруйан турардаах.

– Киһиэхэ-сүөһүгэ кутталлаах ыарыы тарҕанарыгар ааспыт сылларга араас ыарыыттан өлбүт сүөһүлэр көмүллүбүт сирдэрэ улахан оруоллаахтар. Туох да көрүүтэ-истиитэ, учуота суох сытар маннык сирдэри бэйдиэ сылдьар ыттар, тыа кыыллара үрэйэннэр, сыстыганнаах ыарыылар бактериялара көбөн кэлэр кутталлаахтар. Африка чуматыттан өлбүт сибиинньэлэр көмүллүбүт сирдэрэ бааллар эрээри, олору ким дьаһайара биллибэт, –– диэн Судаарыстыбаннай Дуума аргарнай боппуруостарга кэмитиэтин чилиэнэ  Максим Иванов «Парламентскай хаһыакка» быһаарбыт. 

Врезка: Арассыыйа үрдүнэн сүөһү өлүгүн көмөр 14 000 сир баар. 2019 сыллаах чахчынан, итинтэн көрүүтэ-харайыыта суох турара – 9469, ол иһигэр Сибиир дьааспатыттан өлбүт сүөһү көмүллүбүт сирэ – 1499.

Тутаах докумуоннар  

 Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сүөһү өлүгүн көмпүт, көмөр сирдэри кытаанах учуокка ыларга этиллэн турар. Онон былырыын министиэристибэ сүөһү өлүгүн көмөр сирдэр испииһэктэрин оҥорууну, олору туһаныы, дьаһайыы, суох оҥоруу ирдэбиллэрин олохтуурга ылсыбыта. Билигин ол докумуоннарын ситэрэн, биологическай тобохтору хомуйар, харайар, дьаһайар (утилизируйдуур) биирдиилээн да дьону, хампаанньалары да, уонна ону ханна оҥороллорун чопчу ыйан туран, федеральнай ситимҥэ учуокка киллэрэргэ этии оҥорбут. Тоҕо диэтэххэ, сүөһү өлүгүн харайыынан тэрилтэлэр эрэ буолбакка, биирдэм урбаанньыттар, бааһынай хаһаайыстыбалар дьарыктаналлар эбит.          

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ икки докумуону бигэргэтиэхтээх. Бастакыта – биологическай тобохтору хомуйуу, харайыы, көһөрүү, тиэйии-таһыы уонна суох оҥоруу анал быраабылалара. Иккиһэ – сүөһү өлүгүн көмөр сирдэри туһаныы уонна суох оҥоруу быраабылалара.

– Бу боччумнаах суолталаах, кэмигэр оҥоһуллубут көҕүлээһин, сүөһү иитиитин сайдыытыгар уонна сүөһү өлүгүн көмпүт сирдэр тулалыыр эйгэҕэ дьайыыларын аччатарга улахан хардыы буолар, – диэн Федерация Сэбиэтин аграрнай уонна ас-үөл бэлиитикэтигэр, итиэннэ айылҕаны туһаныыга кэмитиэтин  бэрэссэдээтэлэ Алексей Майоров «Парламентскай хаһыакка» эппит.

Сүөһү өлүгүн көмөр сирдэр, билигин көрүүтэ-истиитэ суох көмүүлэр эмиэ, учуокка ылылллан, кимнээх эппиэтинэһи сүгэллэрэ, итиэннэ хайдах быһыылаахтык дьаһайыахтаахтара быһаарылыннаҕына, муниципалитеттар бу сирдэри ыраастаан, чөлүгэр түһэриигэ үлэлэрэ быдан көдьүүстээх буолуоҕа. Кэлэр өттүгэр сүөһү өлүгүн көмөр сирдэри дьон дьаалатынан, ханна таптаабыт сиригэр оҥоруута таһаарыллыа суоҕа. Онуоха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ оҥорбут хаһаайыстыбаларын кэрискэтэ, итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн булгуччулаах маркировканан хабар туһунан ааспыт нэдиэлэҕэ бигэргэммит, 2023 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн олоххо киллэриллиэхтээх саҥа сокуон сүрүн ырычаах быһыытынан үлэлиэхтэрэ.

Врезка: Маркировкаламмыт сүөһү, кыыл-сүөл Учуоттуур судаарыстыбаннай систиэмэҕэ киллэриллэр, ханнык быһыыны ылбыта, сааһа, боруодата, хаһаайына барыта ыйыллар. Түбэһиэх сиргэ быраҕыллыбыт сүөһү өлүгүн хаһаайына онон чопчу булуллар.

• Өлөөн бэтэринээрдэрэ Сибиир дьааспатыттан өлбүт таба көмүллүбүт тоҕус сирин бэрэбиэкэлээн, ирдэбилгэ сөп түбэһэр, кутталы үөскэппэт эбиттэр диэн түмүктээтилэр. 2019 с.

   Умуһаҕы хас да бүппэт

Сокуон барылын быһыытынан, сүөһү өлүгүн көмөр саҥа сирдэри оҥоруу бобуллуохтах. Ити «Биологияҕа куттал суох буолуутун туһунан» федеральнай сокуонунан көрүллэр биология өттүнэн үөскүүр кутталы туоратыы биир көрүҥэ буолар. Билигин сүөһү өлүгүн көмөр сирдэри туһаныыны аччатар, саҥа көмүүлэри оҥорбот туһугар тустаах үлэ ыытылла сылдьарын туһунан Тыа хаһаайыстыбатын федеральнай министиэристибэтэ бигэргэтэр.                

-- Биһиги бары федеральнай уокуруктарынан анаалыстаан көрбүппүт, дойду үрдүнэн сүөһү өлүгүн көмөр сир балачча элбэх эбит. Олору хонтуруолга тутар наада, ону сэргэ аныгы кэм сүөһү өлүгүн утилизациялыыр собуоттары тутары ирдиир. Төһөтүн да иһин XXI үйэ: умуһаҕы хас да бүттэ диэн буолбат, – диир Максим Иванов.                       

Оттон сенатор Алексей Майоров утилизация инфраструктуратын боппуруоһа тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ оҕустарбаттарын курдук, үчүгэйдик толкуйданан быһаарыллыахтааҕын туһунан бэлиэтиир. Чахчыта даҕаны, сүөһү өлүгүн дьаһайар собуоттар айылҕа харыстабылын сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллуохтаахтар, тулалыыр эйгэни киртитиэ суохтаахтар.

Ханна көмөбүтүй?

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 2020 сыллаахха бигэргэппит Бэтэринээрийэ быраабылатын быһыытынан, сүөһү өлүгэ уонна өлөрүллүбүт, идэһэ сүөһүтүн тобоҕо-ибэҕэ сиргэ көмүллүө, сыбаалкаҕа таһаарыллыа, сиргэ-уокка, тыаҕа быраҕыллыа суохтаах. Сабыылаах иһиккэ, таараҕа угуллан, анаммыт сирдэргэ илдьиллиэхтээх. Хас да көрүҥүнэн дьаһайыллыахтаах, ол иһигэр анал оһохторго, крематорга биитэр инсинераторга уматыллыахтаах, оттон Уһук Хотугу дойдуга, холобур бииги Сахабыт Сиригэр, аппаҕа, траншеяҕа уматар көҥүллэнэр. 

Чэгиэн сүөһү (идэһэ) тобоҕун, уҥуоҕун илдьиритэн ыт аһылыгар туһаныахха сөп. Биологическай тобохтору 2020 сыл бүтүөр диэри оҥоһуллубут, ол эбэтэр билигин туһанылла сылдьар, сүөһүнү көмөр сиргэ көмүөххэ сөп, өскөтүн өлбүт сүөһү Африка чуматын, ииригирии, чума, о.д.а. курдук ыарыыта суох буоллаҕына.

Чааһынай ыаллар сүөһүлэрэ көнньүнэн өллөҕүнэ, бэтэринээри ыҥыран көрдөрүөхтээхтэр, тоҕо диэтэххэ, өлүгү дьаһайыы боппуруоһун бэтэринээринэй сулууспа быһаарар. Оттон сүөһү өлүгүн бөх контейнерыгар бырахпыт биитэр олбуоругар көмпүт хаһаайын административнай эппиэтинэскэ тардыллыан сөп:  КОАП быһыытынан, ыстараап гражданнарга 4-5 тыһыынча, дуоһунастаах сирэйдэргэ 20-40 тыһыынча, биирдэм урбаанньыттарга 40-50 тыһыынча солкуобай. Оттон улахан хампаанньа ыстарааба 500-700 тыһыынча солкуобай буолар биитэр үлэлиир бырааба үс ыйга диэри тохтотуллуон сөп.

Бэйэҕэ кэллэххэ

Саха Сиригэр Сибиир дьааспата бастаан Орто Халымаҕа 1811 сыллаахха биллэн турар. Архыып чахчытынан, бу ыарыыттан өлбүт сүөһүнү көмпүт сирдэртэн 285-э регистрацияламмыт. Ол көмүүлэри уонна өлүктэр уматыллыбыт сирдэрин бэтэринээрдэр хонтуруолга туталлар.

Бэтэринээринэй сулууспа кыһамньытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү кутталлаах ыарыыта суох, көнньүнэн өлбүт сүөһү өлүгэ сүрүннээн уматыллар.

Раиса СИБИРЯКОВА