Общество

Арассыыйаҕа балаһыанньа

Арасссыыйаҕа арыгыттан тутулуктаммыт, психозтарга киирэр нэһилиэнньэ ахсаана 1 мөл. 190 тыһ. киһиэхэ тэҥнэспит. Арассыыйа минздрава этэринэн, бу улахан көрдөрүү. Доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Олег Салагай арыгыны иһии өлүүнү кытары быһаччы ситимнээх диэн этэр. Быар цирроһуттан 70%, кардиомопатияттан 60 %, ону кытта панкреатиттан өлүү улахан аҥара - арыгы иһии содула. Ол эрэн, 2008 сылы кытары тэҥнээтэххэ, арыгыны иһии дойду үрдүнэн 40% намтаабыт.

Дойду сүрүн нарколога Евгений Брюн бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй балаһыанньатыттан тутулуга суох ханнык баҕарар дойду нэһилиэнньэтин 2% алкоголизм ыарыынан ыалдьар диэн этэн турардаах. Оччотугар Арассыыйаҕа 30 мөл. алкоголик баар буолуохтаах этэ, ол эрэн бачча элбэх киһи наркологтар учуоттарыгар турбат, бу биһиги көрдөрүүбүтүн үс төгүл куоһарар сыыппара. Биһиэхэ арыгыны “чуумпутук” күннэтэ иһэр дьон бааллара бэлиэтэнэр. Кинилэр наркологтарга сылдьыбаттар, эмтэммэттэр, онон ханна даҕаны учуоттамматтар.

Саха Сиригэр арыгылааһыны утары охсуһуу

Санатан эттэххэ, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар маҥнайгы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев “Чөл олох доктринатын” көҕүлүөҕүттэн арыгылааһыны утары охсуһуу Өрөспүүбүлүкэҕэ күүһурбүтэ. Ол иннинэ оннооҕор оптуобустар тохтобулларыгар түүннэри күнүстэри пиибэ, арыгы атыылааһына баара. Чөл олох иһин охсуһуу үлэтэ боростуойдук, уустуга суох барбыта  диир омуннаах буолуо. Араас бырачыастар элбэхтэрэ.  

Сокуон хараҕынан сөптөөх  үлэ баран, 2015 сылтан эрэгийиэн салалтата нэһилиэктэр олорор сирдэригэр арыгыны атыылыыртан аккаастаналларыгар кыах биэрбитэ. Нэһилиэк олохтоохторо мунньахтаан, чөл олох иһин куоластаабыттара. Нэһилиэк дьокутааттара арыгы атыылыыртан аккаастанар муниципальнай быһаарыыларга илии баттаабыттара. Билигин Сахабыт Сиригэр баар 582 нэһилиэктэн 200-тэн тахсата чөл олохтооҕунан ааҕыллар.  Быйыл кинилэр ахсааннарын өссө 12 нэһилиэк толорбута. Бу өр сыллааах үлэ түмүгэ.Аны труран быйылгыттан ЕГАИС систиэмэ олоххо киирэн, собуоттан тахсыбыт аһыы утах, ити иһигэр пиибэ эмиэ, регистрация биир тиһигэр киирэр буолла.

Ол эрэн, ханна да баарыныы, харчы туһугар сорох дьон сокуону кэһэллэр, дьон доруобуйатын, дьиэ кэргэни ыһалларын толкуйдаабаттар. Холобурдаан эттэххэ, 2020 сыллаахха “чөл олохтоох нэһилиэккэ” тоҕус киһи антисептик иһэн сүһүрбүттэрэ. Маны тэҥэ, “бутлегерство” диэн баар буолла. Ол эбэтэр маҕаһыынтан күнүс атыылаһан баран, түүҥҥү өттүгэр саһа сылдьан сыаналарын эбэн атыылыыллар. Сорох маҕаһыыннар “прилавок анныттан” итирдэр утах атыылыыллара бэлиэтэммитэ. Бүтэһик сылларга “разливайкалар” – “пиибэ кутар” маҕаһыыннар сайыннылар. Пиибэни кыра алкоточкалар уонна албын кафелар атыылыыр буоллулар. Манна бириэмэтигэр хааччах да суох.Тустаах бириэмэҕэ Дьокуускайга улахан лицензиялаах маркеттар аһыы утаҕы атыылыыллар.  Сыллааҕы дохуоттара миллиардынан суумалааҕа биллэр, дьон сылдьыыта аччаабат.

Киин куоракка балаһыанньа

Дьокуускай куоракка итирдэр  утаҕы кытары охсуһуу өрүү барар. 2022 сыл ыам ыйын 6 күнүгэр «Об определении границ прилегающих территорий, на которых не допускается розничная продажа алкогольной продукции» диэн уураах, маны тэҥэ арыгы бородууксуйатын биирдиилээн атыылааһыны аччатарга туһуламмыт дьиэлэргэ хааччахтааһын биэрэчэнэ  бигэргэтиллибитэ. Ол курдук арыгыны атыылыыр дьиэлэр үөрэх тэрилтэлэриттэн 300 м., уһуйааннартан – 200 м. тэйиччи буолуохтаахтар. Онтон арыгыны атыылыыр уопсастыбаннай дьону аһатар дьиэлэр үөрэх тэрилтэлэриттэн 50 м., лаборатиялартан, спа-кииннэртэн, салоннартан – 15 м. ыраах буолуохтаах. “Сыста сытар сир” диэн өйдөбүл баар буолбута. Бу элбэх кыбартыыралаах дьиэ фасадыттан 50 м. ыраах арыгы атыылыыр маҕаһыын арыллыыта. Бу үлэ түмүгэр 26 маҕаһыын үлэтин тохтоппута.

Ил Түмэн дьокутааттара арыгылааһын утары

Балаһыанньаны барытын үөрэтэн баран, норуот дьокутааттара бу сыл олунньу 28 күнүгэр Ил Түмэн 42-с уочараттаах пленарнай мунньаҕар «Об установлении дополнительных ограничений времени, условий и мест розничной продажи алкогольной продукции в Республике Саха (Якутия)» сокуоҥҥа уларытыы киллэрбиттэрэ. Бу сокуоҥҥа олоҕуран, арыгыны атыылыыр нэһилиэнньэни аһатар тэрилтэлэр иэннэрэ балаҕан ыйын 1 күнүттэн 75 кв.м. кыра буолуо суохтаах. Маны тэҥэ, үөрэх тэрилтэлэриттэн 300 м., уһуйааннартан, успуорт , култуура эбийиэктэриттэн 200 м. итэҕэһэ суох ыраах туруохтаахтар.

Бу сыл саҕаланыыта Ил Түмэн дьокутааттара Мария Христофорова уонна Виктор Федоров улахан “төгүрүк остуол” тэрийэн киэҥ кэпсэтии таһаарбыттарын биһиги хаһыаппытыгар аахпыккыт буолуо. Бу мунньахха норуот дьокутаата Виктор Федоров биир киһиэхэ сылга 8 лиитэрэ абсолютнай алкоголь тиксэринэн, уопсастыбаҕа куттал суоһуурун санаппыта. 60-с сылларга бу сыыппара 3,2 лиитэрэҕэ тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, 80-с сылларга 10 лиитэрэҕэ тиийбит, онон сибээстээн “сухой закон” дойду үрдүнэн ылыллыбытын санаппыта. Саха Сиригэр 2013 сыл ахсынньытыгар биир киһиэхэ тиксэр нуорма 14 лиитэрэҕэ тиийбитэ бэлиэтэммит. Билигин бу көрдөрүү 6,1 лиитэрэҕэ диэри түспүт. Бу “чөл олохтоох нэһилиэктэр” сайдыылара, Саха Сирин барылаамана арыгы бородууксуйатын атыылыыры аччатар сокуоннары ылыммытын төрүөтэ. Ол эрэн, сокуону тупсарыы ирдэниллэр диэн кини салгыы эппитэ. Бутлегерствоны кытары охсуһууну күүһүрдэри, “анал маҕаһыын” диэн өйдөбүлү чопчулууру, маннык маҕаһыыннарга сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор атыылаһар табаардарын аччатыыны, алкомаркеттар дьиэлэрин-уоттарын быһаарыыны, “пиибэ кутар” маҕаһыыннары кытары охсуһууну күүһүрдэри ыйбыта.

Дьон санаата

Саҥа сокуон олоххо киирбитэ номнуо ыйтан ааста. Бу кэмҥэ  24 "пиибэ кутар" маҕаһыын сабылынна. Ааспыт нэдиэлэҕэ 11 бас билээччигэ  административнай боротокуол толоруллубут. 14 эбийиэк реконструкцияланар, оттон 13 эбийиэк 75 кв.м. үрдүк иэннээхтэрин туоһулуур техпааспардары көрдөрбүттэр. Билиҥҥитэ 30 эбийиэк үлэтин салгыыр. 

Сахабыт Сирин биллиилээх суруналыыһа  Георгий Белоусов бу туһунан социальнай ситимнэргэ санаатын үллэстибитэ. Биһиги хаһыаппытыгар маннык кэммэнтээрий биэрдэ:

— Дьокуускайга түүҥҥү көс­түүнү бэлиэтии көрөн бэйэм санаабын эппитим. Холуочук сирэйдээх оҕолору көрөммүн олуһун хараастыбытым уонна бэйэм социальнай ситиммэр таһаарбытым.  Быйыл күһүн куораппытыгар "пиибэ кутар" маҕаһыыннары биллэ аҕыйатабыт диэбиттэрэ. Уонна ити тоҕо билигин да сорох маҕаһыыннар үлэлии туралларын кыайан өйдөөбөппүн. Буолаары буолан, куорат килбэйэр киинигэр, кинотеатр чугаһынан, оҕо-аймах тоҕуоруһар сиригэр. Төрөппүттэр сөпкө айдаараллар. Улаатан эрэр оҕолор, ыччаттар, барытын билиэхтэрин, боруобалыахтарын баҕараллар. Туох барыта кыраттан саҕаланар. Маҥнай пиибэ иһиэхтэрэ, салгыы кытаанах утахха көспүттэрин бэйэлэрэ да билбэккэ хаалыахтара. Кистэл  буолбатах, итинник маҕаһыыннар болдьохтоох 20:00 чаас да кэннэ туох да суобаһа суох арыгы арааһын  атыылыыллар. Ити түүннэри сылдьар, күүлэйдиир ыччат дьоҥҥо олус кутталлаах. Арыгы, "пиибэ кутар" маҕаһыыннары барыларын хомуйан баран тоҕо куорат таһыгар таһаарбаттара буолла...

Дьокуускай куораппыт биир кэрэ миэстэтинэн Ийэ искибиэрэ буолар. Манна тосхол быһыытынан дьиэ кэргэнинэн түмсэр, сынньанар сир буолуохтаах. Ол эрэн, суолу эрэ туоруу түстэргин хартыына атын. Бу оройуоҥҥа олорор элбэх оҕолоох ийэ  Айталина санаатын үллэстэр:

— Мин түөрт оҕолоох ийэ буолабын, Сайсар түөлбэтигэр саҥа дьиэҕэ олоробут. Дьиэбит таһыгар олус элбэх маркеттар, “пиибэ кутар” түүҥҥү маҕаһыыннар бааллар. Холобур,  “Тройка” универсамҥа “Для друзей” түүн устата үлэлиир “разливайка”. Дьэ манна олох күөс­түү оргуйар быһыылаах, киһи сонньуйуох, барыта эдэр ыччат. Кутар пиибэлэрин сыаната чэпчэки, үҥкүүлүүр, ыллыыр сирдээх буолан, эдэр ыччат ордук тоҕуоруһар. Түүннэри-күнүстэри олорор сирэ суох дьон мустар. Онон дьиэбит таһыгар күүлэйдииргэ, соҕотох сылдьарга кутталлаах. Оҕолорбун былаһааккаҕа кыратык хараҥарда даҕаны таһаарбаппын, оонньоппоппун. Бу эрэ маҕаһыын пиибэ атыылыыр буолбатах. Аһыы утаҕы атыылыыр маҕаһыыннар элбэхтэр. Бу тохтуо суох балаһыанньа курдук  сыаналыыбын.

Түмүккэ

Чөл олохтоох норуот – кэскиллээх. Маныаха хас биирдиибит бэйэбит кылааппытын киллэрэрбит уолдьаста. Оҕолорбут, сиэннэрбит чөл олохтоох буолалларыгар билиҥҥэттэн хас биирдиибит арыгыттан аккаастанан, успуордунан дьарыктанан саҕалаатахпытына, үтүө холобурга улааппыт көлүөнэ уодьуганнаах ыарыыга ылларыа суоҕа этэ. Оччотугар кытаанах хааччахтара даҕаны суох “пиибэ кутар” маҕаһыыннар, албын кафелар, улахан арыгы маркеттара үлэлэрин тохтоторго күһэллиэхтэрэ. Барыта бэйэбит илиибитигэр буоларын умнумуохха.

Хаартыска: куйаар ситимиттэн.