Общество

Кини Бүтэйдээх нэһилиэгин биир кырдьаҕас олохтооҕо. 1931 сылаахха Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр Марфа Степановна уонна Михаил Александрович Нестеровтар дьиэ кэргэттэригэр бэһис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Билигин номнуо 93 хаарыгар үктэммит ытык кырдьаҕас.

Алта оҕо күн күбэй ийэтэ

Мария Михайловна эрдэ тулаайах хаалбыта. Эдьиийдэрэ  Анастасия уонна Евдокия Михайловналар, убайа Илья Михайлович көрөн-истэн, бүөбэйдээн киһи -хара гыммыттар. Кыысчаан 10 саастааҕар оскуола боруогун атыллаабыт.

“Биһиги ийэбит, эбэбит, хос эбэбит, бары таптаан ааттыыр Эбээ Эбээбит - Мария Михайловна бэс ыйын 4 күнүгэр 93 сааһыгар үктэннэ. Кини эһэбитинээн Иван Ивановичтыын эдэр саастарыгар ыал буолбуттара. Эбээ эбээ олох кыра эрдэҕиттэн тулаайах хаалан, Аҕа дойду сэриитин кэминээҕи аас-туор олоҕу этинэн-хаанынан билэн, олох ыарахаттарын көрсөн, улахан дьону кытта Кыайыы туһугар тэҥҥэ үлэлээн улааппыт. Үлэни өрө тутан дьон ытыктабылын, элбэх үтүө доҕордонон, сирдээҕи олоҕу толору билэн, олорон кэллэ.

Эбээбит Төҥүлүгэ буоста начаалынньыгынан үлэлиир Тарабукин Иван Иванович диэн уолу көрсөн, харахтарынан хайҕаһан, сүрэхтэринэн  сөбүлэһэн ыал буолбуттар.

Буоста үлэтигэр сыстан, эһээбин кытары бочуоттаах сынньалаҥҥа барыахтарыгар диэри сибээс эйгэтигэр үлэлээбиттэрэ. Олохтоох дьон таптаан «Почта Мааса» диэн ааттаабыттара, онтон оҕолорун «пуочталар кыыстара, уоллара» дииллэрэ.

Төҥүлү, Табаҕа, Өлөчөй буосталарын тэрийэн баран, эһээбит дойдутугар Бүтэйдээххэ олохсуйбуттара. Манна алаһа дьиэ туттан, алта оҕолорун: Надяны, Вераны, Любаны, Тиманы, Ваняны, Настяны улаатыннарбыттара. Оҕолоро бары үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрэн. билигин дьон ытыктыыр дьоно буолаллар. Ол курдук Надежда - Чурапчыга, Любовь - Саккырыырга учууталлар, Вера - Нерюнгри куораты бастакы тутааччыларыттан биирдэстэрэ, инженер идэлээх, Иван - милиция подполковнига, Тимофей - салайар улэһит, Анастасия - атыыһыт идэлээх.

– Мин орой мэник оҕо эбитим үһү. Хас сайын ахсын ийэм, аҕам уонна бырааттарым буолан матасыыкылынан айаннаан кэлэрбит. Сороҕор суол куһаҕан, бадарааннаах буоллаҕына, эһээ “Урал”  матасыыкылынан Куоллара үрэх тардыытыгар көрсөөччү.

Эһээбит үгүс саҥата суох, көнө майгылаах этэ. Мөҕө-этэ сылдьарын бу диэн өйдөөбөппүн. Сайын аайы от үлэтэ буолара. От үлэтэ бүтүүтүн саҕана Чойдоон хайатыгар тахсарбыт.

Сир аһын арааһын хомуйарбыт. Эбээлиин саамай сөбүлээн хомуйар сир аспыт дьэдьэн буолара. Сайын аайы ситэрин күүтээччибит. Балачча улаатан баран эбээни кытары күрэхтэһэрим, ким түргэнник иһитин толорор диэн. Бииргэ дьэдьэнниир кэммитигэр хаһан даҕаны эбээни сиппэтэҕим. Ол курдук үчүгэй дьэдьэнньит!", - диэн сиэнэ Мария Трофимова кэпсиир.

Ытык кырдьаҕас биһиги кэпсэтиибитин салгыырдыы, чуолкайдаан быһаарар: «Бэйэбит үөрэҕи ылбатах буоламмыт, оҕолорбутун барыларын үөрэхтээх дьон буоллаллар диэн ииппиппит. Биһиги наар үлэҕэ сылдьарбыт. Аҕабыт төһө да ыарыһах буоллар, күн бокуойа суох сылдьара. Аны партийнай үлэтэ да бириэмэ бөҕөнү ылара буолуо. Уопсастыбаннай үлэттэн хаалсыбат этибит. Оҕолорбут бэйэ-бэйэлэрин көрсөн улааппыттара. Оччолорго уоппут да сүгүн кэлбэтэ. Биһиги үлэттэн кэлэрбитигэр, оҕолор сылабаарга чэй  өрөн көрсөллөрө. Кыргыттар бырааттарын көрөн-харайан улаатыннарбыттара. Үөрэхтэригэр үчүгэйдэр этэ. Уолаттарбытын үчүгэйдик үөрэннэххитинэ, бэлисэпиэт ылан биэриэхпит диэн көҕүлүүрбүт. Үчүгэйдик үөрэнэн бэлэхтэппит бэлисэпиэттэрин аһары харыстыыллар этэ. Баҕар, ол да иһин буолуо, уолаттарбыт тиэхиньикэҕэ сыстаҕастар.

Онон, көрбүттэрбитин бэйэбит үтүө суобастаах үлэбитинэн ииппиппит дии саныыбын. Оҕолорум аҕаларын баҕатын толорон, бары сөбүлүүр идэлэригэр үөрэнэн, кинини батан, бары дьоһун үлэһит, дуоспурунаах ыал буолбуттара - бу биһиги олохпут мээнэ ааспатаҕын, инники ырабыт туолбутун туоһута диэн сэмээр кистии астынабын, үөрэбин», - диэн оҕолорунан, сиэннэринэн дьоллоннор Мария Тарабукина сэһэргиир.

Уран тарбахтаах норуот маастара

Мария Михайловна этэринэн, кини тулаайах хаалан кыра эрдэҕиттэн иистэнэр буолбут. “Эдьиийдэрим үөрэппиттэрэ быһыылааҕа. 15 сааспыттан бэйэбэр таҥас тиктэр буолбутум. Үлэһит буолан баран, хамнаспыттан ордорон сиитэс дуу, штапель дуу таҥас атыылаһарым. Дьукаах олорор ыалым оҕолоругар таҥас тигэммин сөбүлэппитим быһыылааҕа. Оҕолорбун эмиэ бэйэм таҥыннарбытым», - диэн  ахтар.

Мария Михайловна уран тарбахтаах иистэнньэҥ. Араас таҥаһы, көбүөрдэри, аппликациялары сиэдэрэйдик тигэр, айан таһаарар. Саха норуотун култууратын үйэтитэргэ бэйэтин дьоһун кылаатын күн бүгүҥҥэ диэри киллэрсэ сылдьар, норуот маастара аатын чиэстээхтик сүгэр.

 Олох үөһүгэр сылдьар актыбыыс

Мария Михайловна нэһилиэгэр дьахтар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ буолан элбэх өрүттээх үлэни ыытара. Субуотунньуктары, кэнсиэрдэри тэрийсиигэ күүс-көмө, сүбэ-ама буолара. Нэһилиэккэ 70-с сыллартан саҕалаан түөлбэлэринэн үлэ  күүрүүлээхтик ыытыллыбыта. Онуоха хас даҕаны түөлбэ салайааччытынан талбыттар. Ол сылларга бииргэ үлэлэспит дьоно Мария Михайловна туһунан истиҥник ахталлар.

“Түөлбэнэн үлэҕэ биһиги наар бастыырбыт. Кэнсиэрдэргэ бары кыттарбыт. Дьиэтигэр көстүүм бөҕөнү тигэрэ", - диэн сыана бэтэрээнэ Дария Павлова ахтан кэпсээбитэ сурукка тиһиллибит. Ол курдук, Мария Михайловна үҥкүү таҥаһын, ансаамбыллар көстүүмнэрин тигэттээбит. Кэнники сылларга таҥас кырадаһыннарынан сахалыы көбүөрдэри, паннолары тигэн дьон-сэргэ биһирэбилин ылар.

Хос сиэннэрин атахтарыгар туруорсар

Мария Михайловна сиэнэ Надежда Тарабукина эбээбит оҕолорун, сиэннэрин батыһыннара сылдьан сир астыырын, тэллэйдиирин cөбүлүүр диэн кэпсиир.  “Сайыҥҥы от ыйын өҥүрүк куйааһыгар Суола, Куоллара үрэхтэригэр сөтүөлүүрүн туохтааҕар да ордорор.

Мэлдьитин дьон-сэргэ ортотугар, чөл олоҕу өрө тута сылдьар. Ийэ-эбээ билигин да эдэрдии эрчимнээх. "Эн эдэр сэбэрэҥ кистэлэҥэ тугуй?" диэн билэр дьоно оонньуу-күлэ ыйыттахтарына, хардата биир: "Эдэр дьону кытта тэҥҥэ күлэ-үөрэ сылдьыҥ, олохтон хаалымаҥ, оччоҕо эһиги да эдэргитигэр түһүөххүт". Ити курдук эбээбит күлэ-үөрэ хос сиэннэрин атахтарыгар туруорсарга күүс-көмө буолар”, – диэн сиэн кыыс Надежда Тарабукина кэпсиир.

Ыстатыйабын Мария Михайловна үтүө тылларынан түмүктүөм этэ. – Кэргэним Иван Иванович курдук көнө-судургу, үлэни өрө туппут киһиэхэ түбэһэммин, үтүө дойдуга Бүтэйдээххэ олохсуйаммын, оҕолордоох, элбэх уһун сылларга алтыспыт табаарыстардаах, аймахтардаах буолан, олох дьолун биллим. Урут аймах аҕыйах курдук этэ да, билигин аймах элбиир, оҕолор улаатан, саҥаттан саҥа аймаҕы билиһиннэрэн, кэккэбит хаҥыы турар. Орто дойдуга кэлбит дьол, олох көрдөбүлэ оннук буоллаҕа.

Биирдэ бэриллибит олоххо үөрэ көтө, астына-дуоһуйа, наар үчүгэйи эрэ ыралыы, көрө, үлэлии-хамсыы, дьон, оҕо туһугар кыһалла, харыстыы олоруохха. Бар дьонум, оҕолорум, ыччаттарым, аймахтарым этэҥҥэ буолуҥ!

Галина МАТВЕЕВА

Хаартыскалар М.М.Трофимова дьиэ кэргэнин архыыбыттан