Уопсастыба

Биһиги кини айар аартыгы арыйбыта 30 сылынан тэриллибит куонкурус кэнниттэн ааспыт сылларын ахтан ааһарыгар, билиҥҥитин билиһиннэрэригэр, инники былаанын сэгэтэн ааһарыгар көрдөспүппүтүгэр, маннык сэһэргэһии таҕыста.

– Николай Михайлович, быйылгы тэрээһиниҥ уратыларын туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Ыллыыр-туойар, ырыа айар дьон көрөөччүттэн-истээччиттэн, сэргээччиттэн-кэрэхсээччиттэн тутулуктаахпыт. Ол кистэл да, баа да буолбатах. Онон хас биирдии айар-тутар киһи маннык улахан тэрээһини оҥороругар уруккутун хатылаабат туһугар кыһаллар. Дьэ онно мин күн бүгүн махталлаах дьонум элбэҕиттэн үөрэбин. Бу тэрээһиҥҥэ үлэлиир оскуолам кэлэктиибигэр, оскуолам дириэктэрэ Николай Слепцовка, ытыктыыр «тускулларбар», ырыа эйгэтинэн алтыһар доҕотторбор, чугас дьоммор, Хатаһым олохтоохторугар махталбын тиэрдэбин. Мин ырыаларбын толорууга куонкурус эрдэттэн былааннанан, бэлэмнэнэн, далааһыннаах буолла. Дьэ санаан да көр – ырыанньык таҕыста, ырыаларым биир реестргэ киирэн куйаар куодунан күрэххэ кыттыан баҕалаахха тыллыын-өстүүн, ноталыын, аһара баран хайдах ылланардыын тиийдэ. Быыстапка турда, күрэх бүттэ, сольнай кэнсиэрдээтим.

– Оннук ээ. Ити барыта тус туһунан тэрээһин буолан тахсыан сөп этэ. Оттон эн доҕотторуҥ, чугас дьонуҥ көмөтүнэн барыта биирдэ, биир тыынынан, биир тэтиминэн буолла. Бу, мин санаабар, эн киһи быһыытынан буһуу-хатыы, тирэхтээх буолуу оскуолатын ааспыт буолаҥҥын, табылынна. Кэлиҥҥи сылларга олоххор туох уларыйыылар таҕыстылар, ол эйиэхэ дьайыыта хайдаҕый?
– Сөпкө бэлиэтээтиҥ. Уларыйыы ис турукпар, олоҕу ылыныыбар элбэх – дириҥээһин, кэҥээһин баар дии саныыбын. Ол барыта үтүөҕэ-үрдүккэ угуйар. Олортон биир саамай бэлиэтиэхпин баҕарарым – санаабар бэйэм да билбэппинэн өр көрдөөбүппүн буллум дии саныыбын. Ол – учууталлыырбын сөбүлүүр эбиппин диэн санаа. Биллэн туран, ити иннинэ ускул-тэскил сылдьыбытым диэбэппин эрээри, хайа баҕарар киһи олоҕун хайа эрэ түгэнигэр бу миэнэ, бу мин оҥорбутум диирдээх буолуохтаах диэҥҥэ ырыаларбыттан ураты этэрим суох курдуга. Онтон күн бүгүн мин иллээх-эйэлээх, үлэһит кэлэктиип сорҕото буоларбыттан үөрэбин, киэн туттабын, үөрэтэр оҕолорум хараҕым ортотугар сайдалларыттан дуоһуйабын. Мин санаабар, ити дьол диэн турук иэйиитэ. Улуу поэт эппитинии, ситиһиилэрим өссө иннибэр турдахтара.

– Хатаска кэлэн олохсуйуоххуттан дьону-сэргэни кытта алтыһан, сыыйа уопсастыбаннай олоххо киирэн, түөлбэ салайааччытын курдук улахан үлэҕэ сөбүлэспиккин махтана санаабытым.
– Ээ, онно «Сардаҥа» түөлбэ салайар састааба улахан көмөлөөх. Түгэнинэн туһанан, «сардаҥаларбар» махтанабын. Субуотунньуктары уонна нэһилиэк олоҕун хаамыытынан араас дьаһаллары тэрийэбит.

– Хатастар биир саамай киэн туттар хамсааһыммыт «Байанай күрэҕэ» буолар. Онно эн куруутун бааргын – тэрийиигэ да, кыттыыга да. Ытыыга бастаабыт да түгэннэрдээххин.

-- Саха киһитэ барыта айылҕаҕа чугас. Ордук чуолаан айар-тутар эйгэ дьоно айылҕаттан күүс-уох, санаа эбинэрбит элбэх. Айар эйгэ диэн ырыа айааччы эрэ буолбатах: иистэнньэҥнэр, суруйааччылар, уруһуйдьуттар, асчыттар, үҥкүүһүттэр, тутааччылар уо.д.а. Быһатын эттэххэ, олох бары араҥатын дьоно. Мин айылҕаҕа сылдьарбын оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүбүн, хата, Хатаска кэлбитим бэйэм курдук дьон хара баһаам элбэхтэр этэ. Онон, Хатас уулуссаларынааҕар тыатын өттүн лаппа үчүгэйдик билэбин дии саныыбын (күлэр). Инньэ гынан, үөрүүнү кытта «Байанай күрэҕэр» кыттабын да, тэрийсэбин даҕаны.

– Дьиэ-уот тутуннуҥ, тэлгэһэҕин оҥоһуннуҥ, сиэн оҕонон ситэриллэн, күтүөтүнэн эбиллэн көлүөнэ ыал буоллугут. Оҕуруотунан дьарыктанаҕын дуо?
– Оннук бөҕө дьэ, «силис-мутук тардан» диэн мээнэҕэ эппэттэр эбит. Сиэн оҕо минньигэһин билэр олох биир кэрэтэ эбит. Сиэннэри үөрдээри быйыл клубника олордубутум, хата, бэркэ үүннэ. Урут клубника олордуоҥ, үүннэҕинэ сиэннэргинээҕэр үөрүөҥ дииллэрэ буоллар итэҕэйэрим саарбах (күлэр).

– Айар-дьайар өттүгэр киириэххэ. Ырыа ылланаары үөскүүр, ырыа иитэр-үөрэтэр, ырыа уоскутар, чэпчэтэр, угуйар, уһуйар, толкуйдатар. Айбыт ырыаларыҥ оҕолоруҥ кэриэтэ күндүлэр буоллаҕа. Ону бу куонкуруһунан сибээстээн сиэдэрэй бэлэх оҥорон куйаар куодунан дэлэйдик тарҕаттыҥ.
– Айбыт ырыаларбын Саха сирин талааннаах ырыаһыттарыгар биэрэн ыллатар этим. Киһиргээн эппэппин гынан баран, ырыаларым долбуурга ууруллубуттара аҕыйах. Ол гынан баран, маннык санаа баар. Талаан норуокка баар, анал үөрэхтээх эрэ дьон буолбакка, ырыаны, ыллыырын сөбүлүүр, таптыыр, сатыыр киһи элбэх. Хас биирдии толорооччу ырыаны бэйэтин ис туругун нөҥүө ыытан, бэйэтин тыынын, ылыныытын биэрэн, ырыа араастаан тахсан кэлиэн сөп, оччотугар өссө интэриэһинэй, умсугутуулаах буолар. Онон мин мантан антах тыа кулууптарын кытары үлэлэһэр санаалаахпын, ырыанньыктарым тиийиэхтэрэ, куйаар куодунан да тиийиэ. Өссө элбэх киһи ыллыа-туойуо. Сайдарга-үүнэргэ үп-харчы оруола кырата суох. Дьэ ол ону көҕүлээри, өрө көтүтээри бу куонкуруспар сүрүн бирииһи, 100 000 солкуобайы, бэйэм дьиэ кэргэмминээн мустубут уонна кыайыылаахха туттардыбыт.
– Наһаа да үчүгэй! Биһиги олох ыкса ылсан бииргэ үлэлиир ааптардарбытыттан Дмитрий Наумов өрөсүссүөрдэргэ, эн толорооччуга маннык ботуччу бэлэҕи утары уунаҕыт. Онно биһиги, «тускуллар», кыра да буоллар кылааппыт баарынан киэн туттабыт.
– Эһиги кылааккыт кырата суох. Хайа баҕарар киһи сээн дэтэр, кэрэхсэбили ылар дьонун кытары астына алтыһар, айар-тутар, оччотугар сайдыы-үүнүү барар.

– Дьэ кэпсэтиибит түмүгэр чугаһаатыбыт. Хайдах эрэ бу кэпсэтии махтал тыла, махтал тыына, махтал кэмэ дуу дии санаатым.
– Оннук. Хайаан да баар буолуохтаах, баар кэм, түгэн буоллаҕа дии. Махтанабын дьылҕабар, үөһээ ааттаабыт дьонум таһынан төрөөбүт-үөскээбит төрүт дойдум дьонугар, маҥнайгы учууталбар Николай Николаевич Протопоповка, Уус Алдан улууһун Сыырдаах нэһилиэгин баһылыгар Юрий Колодезниковка, саха норуота тумус туттар дьонноругар Василий Парниковка, Алексей Егоровка, дьүүллүүр сүбэбэр үлэлээбит Владлена Бурнашеваҕа- Сахаайаҕа, Кирилл Матвеевка, Мария Кычкинаҕа уо.д.а. үгүс элбэх алтыһар дьоммор барыларыгар, махтанабын көрөөччүлэрбэр, ырыабын толорооччуларга. Махтанабын Хатаспар. Хатаска кэлэн талаана арыллыбыт, саҥа дабайыылары оҥорбут дьон элбэхтэрин билэбин, олортон биирдэстэрэ мин буоларбыттан испэр сэмэйдик үөрэбин.
– Эппит-тыыммыт хас биирдии тылгын кытта сөбүлэһэбин. Хатаска махталлаах киһи элбэх даҕаны, элбии да туруохтара буоллаҕа. Онно эрэл улахан. Арыллан- аһыллан клубника олордуутугар тиийэ кэпсэппиккэр эйиэхэ махтал. Салгыы да бииргэ буолуохпут.
Уонна Николай Андросов бэйэтин уонна дьиэ – кэргэнин аатыттан 100000 солкуобайы бэлэх туппут Аскалон Семенову эҕэрдэлиибит, ситимнээх ситиһиилэри,кынаттаах кыайыылары, арыллан иһэр аартыктары баҕарабыт.

Наталья РУФОВА, Хатас.