Уопсастыба

Дьокутааттар – инники кэккэҕэ

Быйылгы 2024 сыл дойдуга Дьиэ кэргэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо саас, Хаптаҕай нэһилиэгэр Түмсүү сылынан биллэриллибитэ. Онон ситимнээн мин нэһилиэккэ баар уопсастыбаннай түмсүүлэр тустарынан сырдатыахпын баҕарабын.

Нэһилиэккэ дьон сааһынан, интэриэстэринэн уонна сөбүлүүр дьарыктарынан аттарыллан тэриллибит тоҕус түмсүү баар. Култуура уонна успуорт тэрээһиннэрэ, дьыл кэмиттэн көрөн, араас субуотунньуктар, кырдьаҕастарга көмөлөһүү, араас күрэхтэһиилэр, куонкурустар бары бу түмсүүлэринэн ыытыллаллар. Ону көҕүлээччилэринэн уонна сүрүннээччилэринэн олохтоох дьаһалтаны (баһылык Иван Зыков) кытары нэһилиэк дьокутааттара буолаллар.

Өлүөнэ эбэни туоруур муоста нэһилиэк сиригэр-уотугар тутулларынан, олохтоохтор интэриэспитин көмүскүүр этиилэри киллэриигэ дьокутааттарбыт урут да көхтөөхтүк үлэлээбиттэрэ, билигин да үлэлии сылдьаллар.

Быйылгы халаан уутуттан эмсэҕэлээбит Нам улууһун олохтоохторугар нэһилиэк дьокутааттарын көҕүлээһиннэринэн, нэһилиэнньэ уонна тэрилтэлэр кэлэктииптэрэ харчынан, аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан-сабынан көмө хомуйан ыыттылар.

Төрүт ииһи сөргүтэн

Икки түмсүү биир дойдулаахпыт, нэһилиэккэ элбэх ыал ийэтин сахалыы таҥаһы-сабы тигии мындырдарыга уһуйан үөрэппит, норуот маастара Анна Скрябина аатын үрдүктүк тутан, саха төрүт ииһин быстыбат утумун салгыырга айымньылаахтык үлэлииллэр.

Саха төрүт таҥаһын тигиинэн дьарыктаммыта үс сыл буолбут «Күөгэйэ» түмсүүнү өрөспүүбүлүкэ таһымнаах норуот маастардара Александра Терентьева, Лена Лукина салайаллар. «Күөгэйэлэр» тикпит толору кэмпилиэк кытыылаах, оноолоох сонноро, кылтан, сиэлтэн уонна туостан араас оҥоһуктара өрөспүүбүлүкэ быыстапкаларыгар үрдүк сыанабылы ылбыттара. «Якутия мастеровая» бэстибээл аһыллыытыгар кытыылаах соннорун кэтэн, сэлэлээн хаамыыны киэргэппиттэрэ. «Өбүгэ сиэрэ-туома» өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ кийиит кыыһы таҥыннарыы уонна Айыыһыты атаарыы сиэрдэрин-туомнарын көрдөрөн, «Кылаан чыпчаал» бирииһинэн бэлиэтэмиттэрэ. Сыл ахсын ыытыллар Култуура уонна успуор улуустааҕы эстэпиэтэтин түмүгүнэн, быйыл икки киһи дипломант, 11 киһи лауреат аатын ыллылар. «Мэҥэ уус» быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттан, кылга, сиэлгэ Мария Сивцева, төрүт таҥаска Лена Лукина бастаатылар, Наталья Ларионова улуус маастарын аатын ылла.

Онус сылын үлэлиир «Умсулҕан» түмсүүнү иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Евдокия Федорова салайар. Манна ыаллар ийэлэрэ мустан, саха төрүт ииһинэн – кыбытыктаах тигиинэн дьарыктаналлар. Иис кэрэ эйгэтин, кистэлэҥин кэрэхсээн, саха төрүт култуурата сайдарыгар бэйэлэрин күүстэрин-кыахтарын ууран, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Нэһилиэктээҕи уонна улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бары быыстапкаларга, куонкурустарга «Күөгэйэлэри» кытары тэҥҥэ кыттан, дипломан, лауреат үрдүк аатын ыллылар.

Нэһилиэк дьокутаата, Кеша Алексеев аатынан Хаптаҕай орто оскуолатаын дириэктэрэ Ирина Кычкина хомусчуттары түмэр «Дьүрүһүй» бөлөҕү салайар. Манна уон киһи хомуска оонньуур маастарыстыбатын үрдэтэр, тыыннаах айылҕа дорҕоонунан араас мелодияны дьүрүһүтэн, бэйэлэрин дьоҕурдарын сайыннараллар.

Хоһоонунан иитии

Ааспыт сылларга нэһилиэк баһылыгынан түөрт болдьоххо таһаарыылаахтык үлэлээбит-хамсаабыт Екатерина Гаврильева айарга холонор дьону түмэн, «Иэйии» түмсүүнү иилиир-саҕалыыр. Бу түмсүүгэ 15 айар куттаах Далбар хотун тулалыыр эйгэттэн нарынтан нарынын, кэрэттэн кэрэтин таба тайанан, дьон-сэргэ сүргэтин көтөҕөн, олоххо тардыһыытын күүһүрдэн, айылҕаҕа сыһыаны, төрөөбүт дойдуга тапталы күүркэтэн, олоххо хас биирдии түгэни сыаналыырга угуйан, хоһоон айаллар.

Быйыл, дойдуга Дьиэ кэргэн, өрөспүүбүлүкэҕэ Оҕо аймах, нэһилиэккэ Түмсүү сылларын чэрчитинэн, оскуолаҕа тэриллэр көрсүһүүлэргэ уонна «Суолталааҕы сэһэргэһии» кылаас чаастарыгар сылдьан, нэһилиэк холобур буолар бастыҥ ыалларын уонна кинилэр оҕону иитиигэ үгэстэрин туһунан кэпсээтилэр, бэйэлэрэ дьиэ кэргэҥҥэ, айбыт аҕаҕа, күн күбэй ийэҕэ анаан айбыт хоһооннорун ааҕан иһитиннэрдилэр. Иитэр-үөрэтэр үлэҕэ айар үлэ, кэрэ эйгэтэ эмиэ дьоһун суолталааҕын өссө төгүл итэҕэттилэр.

Ырыа абылыыр күүһэ

Мария Васильева салайар «Мичийэ», Прасковья Давыдова салайар «Сандаара» ансаамбыллара ырыаны таптааччылары түмэр. Кинилэр киэҥник тарҕаммыт сахалыы, нууччалыы ырыалары толороллорун таһынан, олохтоох ааптардар айымньыларын эмиэ репертуардарыгар киллэрдилэр. Онон хоһоон, ырыа айан хаалларбыт биир дойдулаахтарын ааттарын-суолларын, айымньыларын киэҥ эйгэҕэ тарҕаталлар, үйэтитэллэр.

Кэлэр 2025 сылга Кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит. 1941-1945 сыллардаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ биһиги биир дойдулаахтарбыт хорсуннук сэриилэспиттэрэ, Ийэ сири өстөөхтөртөн босхолуур туһугар үгүс киһибит сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Тыылга хаалбыт дьоммут килбиэннээх үлэлэринэн Кыайыыны уһансыбыттара. Сылтан сыл ааһыа, үгүс көлүөнэ солбуллуо. Улуу сэриигэ кыайбыт, тыылга Кыайыыны уһансыбыт дьоммут-сэргэбит ааттарын-суолларын күн бүгүҥҥэ диэри чуолкайдаһабыт, кинилэри үйэтитэргэ үлэлэһэбит.

Ааспыт Кыайыы күнүгэр буолбут кэнсиэркэ «Сандаара» вокальнай ансаамбль ырыаһыттара «Сэрии тулаайахтара» диэн чахчы киһини долгутар ис хоһоонноох ырыаны толорон, көрөөччүлэр истиҥ биһирэбилэрин ыллылар. Чахчыта даҕаны, ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!

Итэҕэһи – күлүүнэн

Култуура киинин иһинэн тэриллибит үҥкүүһүттэр «Алгыс» уонна «Сардаана» түмсүүлэрин Сардаана Терентьева салайар. Араас омук үҥкүүһүлэрин бэркэ толорор ыччаттар нэһилиэккэ эрэ буолбакка, улууска ыытыллар тэрээһиннэри киэргэтэллэр.

«Киһи күллэҕинэ, үөрдэҕинэ үйэтэ уһуур» – диэн мээнэҕэ этиллибэт. Изабелла Алексеева «Күлүм аллай» түмсүүнү салайар. Испиэктээххэ оонньуур талааннаахтар уонна чабырҕахсыттар мустаннар, күннээҕи олоххо буолартан күлүүлээх түгэннэри талан, олорго олоҕуран, үтүөҕэ үөрэтэр, мөлтөх өрүттэри сэмэлиир, сыыһаны өйдөтөргө, туоратарга, көннөрүнэргэ анаммыт сыаҥкалары айаннар, олус бэркэ оонньоон көрдөрөллөр. Холобур, Пиэрибэй Маайга тэриллибит кэнсиэргэ балыыһаҕа көрдөрүнэ кэлбит дьоннор уонна эмчиттэр икки ардыларыгар тахсар күлүүлээх түгэннэри оонньоон көрдөрбүттэрэ.

Хаптаҕай нэһилиэгэр бүддьүөт тэрилтэлэрин таһынан, сүөһүнү-сылгыны иитиигэ уонна сиртэн үүнээйини ылыыга идэтийэр хаһаайыстыбалар баар буоланнар, олохтоохтор бары кэриэтэ тустаах үлэлээхтэр-хамнастаахтар, дьарыктаахтар. Билигин, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хороҕор муостаах ахсаана биллэрдик аҕыйаата диир кэмҥэ, биһиэхэ сүөһүлэрин ахсаанын улаханнык энчирэппэккэ кэлбит хаһаайыстыбалар баалларыттан киһи үөрэр. Урукку көлүөнэ оҕуруотчуттар үлэҕэ үтүө үгэстэрин салгыыр «Дириҥ» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибинэн уонна оҕуруот аһын үүннэрэр бааһынай хаһаайыстыбаларынан киһи киэн туттар.

Үлэни кыайар-хотор киһи эргиччи талааннаах буолар дииллэрэ чахчы. Тустаах үлэлэрин таһынан, иистэнэр, уһанар, хомуска оонньуур, ыллыыр, үҥкүүлүүр, сыаҥкаҕа оонньуур, уруһуйдуур, хоһуйар-айар, успуордунан дьарыктанар киһи манна элбэх. Саамай сүрүнэ -- кинилэр хардарыта көмөлөсүһэллэр, өйөнсөллөр, итиэннэ үлэҕэ да, сынньалаҥҥа да бары бииргэ түмсэллэр.