Арктика

Тымныыга хатарыллыбыт кытаанах майгылаах буоламмыт, дьаһаах идэмэрдээх иэһиттэн, хара балыыр батталтан, атын итэҕэли соҥнообуттан, сэрии кэмин ынырыктаах хоргуйуутуттан, омукпут 15 бырыһыан дьонун кыргыһыы толоонугар сүтэрбиттэн, аччык аҥаардаах аас-туор олохтон, бастыҥнарбытын хаайталаан өлөртөөбүттэриттэн модун санаабыт булгуруйбатаҕа, сүрбүт тостубатаҕа.

Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр

Оччолооҕу ааспыт аҕыйах ахсааннаах норуот ол иһин 90-с сыллар ыһыллыытын-тоҕуллуутун, былаас эстиитин холкутук аһарыммыппыт, хата төттөрүтүн, уһуктуу саҥа кэмин салгыныттан сэргэхсийбиккэ дылы буолбуппут. Ол өрө көтөҕүллүү үөрүүтүгэр уйдаран, суверенитеппытын, национальнай кэнсиэпсийэбитин уруйдаан оһуокайдыыр кэммитигэр, киин Арассыыйаҕа атын хартыына этэ: сирдээн испит идиэйэбит симэлийбититтэн, үлэтэ суох хаалыыттан, сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдүүр “гиперинфляцияттан” ытаһа-соҥоһо айманаллара, дьон уулуссаҕа тахсан пикеттиирэ, тута умнаһыттарын ахсаана элбии-эбиллэ түспүтэ. Оттон биһиги уларыта тутууну, ырыынак ытарчатын, үгэспитинэн, буолуохтааҕын курдук ылынан, айдаана-куйдаана суох, саҥа олох укулаатыгар улгумнук киирбиппит.

Ол эрээри наһаа итинник тулуурдаахпыт, барытын кытта сөпсөһөн иһэрбит биир өттүнэн бэйэбитигэр охсуулаах. Этэргэ дылы, “Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр”. Баҕар, аахса-айдаара сылдьыбат сэмэйбит “буруйугар” күн бүгүнүгэр диэри тыабыт сиригэр дьон үксэ оһох хамначчыта буолан олороро, хоту көтөр билиэппит сыаната омук сиригэр барардааҕар ыарахана, Аартыка улуустарыгар үлүйбүт мандарин да баҕалааҕа буолуо дуу?

Айдааннаах “борщ нобуора”

Быйыл кыһын ахсынньыга бородуукта сыаната дойду үрдүнэн эмискэ үрдээбитигэр, аһы-үөлү биһигиннээҕэр хас эмэ төгүл чэпчэкигэ атыылаһан олорор соҕурууҥҥуларбыт Бэрэсидьиэҥҥэ тиийэ ытаммыттара. Онуоха Владимир Путин: “Бурдугу быйыл 134 мөл. туоннаны хомуйдубут. Ол эрээри килиэп, мокоруон сыаната тоҕо үрдээтэ? Атын тас дойдуларга пандемиянан сибээстээн, ас-таҥас сыаната ыараабытын иһин. Биһиги оҥорон таһаарааччыларбыт олору үтүктэллэр. Итинник диэн табыллыбат буоллаҕа”, -- диэбитэ уонна РФ Бырабыыталыстыбатыгар сыананы хонтуруоллууругар, Борокуратуура маҕаһыыннары кэрийэн бэрэбиэркэлииригэр сорудахтаабыта.

Ону баара, ити да дьаһал абыраабатаҕа, көннөрү өссө үрдүүрүн эрэ “туппута”. Холобура, саахар сыанатын бэс ыйыгар, мас арыытын алтынньыга диэри “тоҥорбута”.

Онтон, аны, ыам ыйыгар оҕуруот аһа ыараан, дьэ, умнулла быһыытыйбыт аймалҕан хаттаан күөдьүйэн тахсыбыта. Москубаларга киилэтэ 12 солкуобайдаах сүбүөкүлэлэрэ эмискэ 60, 17 солк. хортуоппуйдара 27, 13 солк. моркуоптара 99 солкуобай буолбут этэ.

Владимир Путин биир сыл иһигэр сыана биллэ ыараабытын билинэн туран, РФ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр “борщ нобуорун” кыһалҕатын быһаарарыгар соруйбута. Онуоха министиэристибэ: “Оҕуруот аһыгар саппаас бүтэн, оттон быйылгы саҥа үүнүүнү өссө хомуйа илик буоламмыт, маннык буолла. Күһүөрү сыана түһүөҕэ”, -- диэн хоруйдаабыта.

Ол эрээри оччо айылаах түһэр сибикитэ биллибэт, аҕыйах солкуобайынан чэпчиирэ эрэ сабаҕаланар курдук.

 Төрүөтүн төрдүттэн түөрдэххэ

Быйыл, уопсайынан, ол аҥаардас “борщ нобуора” эрэ буолбакка, бородуукта барыта ыараата. Ол төрүөтүн экэнэмиистэр бу курдук быһаараллар: бастатан туран, пандемия ороскуотун саба сатаан, судаарыстыбалар харчыны харса суох бэчээттииллэриттэн. Оннук дьаһаныы харчы дьиҥ сыанатын чэпчэтэр, “ыйааһына” суох кумааҕыга кубулутар. Оччотугар, төттөрүтүн, табаар сыаната ыараан биэрэр. Дьэ, инфляция буоллаҕа ити.

Иккиһинэн, дуоллар үрдээбитэ оҕуста. Былырыын оннооҕор 60-ҥа түһэ сылдьыбыт эбит буоллаҕына, быйыл 73-75 солкуобайтан халбаҥнаабата. Ол тас дойдулартан ылар аспыт, малбыт, таҥаспыт, туттар тэрилбит ыараан кэлэригэр сабыдыаллыыра чахчы.

Үсүһүнэн, күрэстэһии сүтэн эрэриттэн. Фермердэри, бааһынайдары араас мэхэньиисимнэринэн, сокуонунан олуйан, бөдөҥсүтүүгэ күһэйэллэр, агрохолдиннары тэрийэллэр. Олор монополистар буоллаҕа эбээт. Төһө дииллэр, соччо сыанаҕа атыылыыллар.

Аны туран, былырыын олус кураан буолан, бу иннинээҕи сыллардааҕар 10% аҕыйах оҕуруот аһын хомуйбуттар. Ол иһин “борщ нобуорун” састаабыгар киирэр астары тастан атыылаһарга күһэллибиттэр. Быйыл да үүнүү мөлтөх, онон балаһыанньа тупсан кэлбэтэ чуолкай.

Ону таһынан, пандемия биллэрэллээтин кытта, хааччахтааһынан, миграннары киллэрбэт буолбуттара. Ол иһин бааһынаҕа кыра хамнаска үлэлиир да киһи көстүбэккэ эрэйдээбит. Итиэннэ уоҕурдуу сыаната 60% ыараабыт. Ити фактордар барыта дьайаннар, саас кэлэн борщ мииммит сыаналаах бүлүүдэ буолан соһуппута.

“Күөх рейс” барыларыгар тиксибэт

  Соҕуруу оҕуруот аһын киилэтэ мөһөөх иһинэн араастаһар. Дьокуускайга буоллаҕына билигин моркуобу, сүбүөкүлэни, биэрэһи, оҕурсуну, помидору ортотунан 150 солк. атыылаһаҕын. Бу өссө оҕуруот аһа саамай үгэннээн үүнэн турар кэмигэр. Оччотугар хоту хайдах буолуой? Эрийэн ыйыталастым. 

 Өлөөн улууһун Ээйигиттэн Надежда:

--Биһиэхэ “Якутоптторг” тэрилтэ “күөх рейсэ” бүтэһигин от ыйыгар кэлэн барбыта. Онно хаппыыста киилэтэ -- 104, биэрэс -- 400, луук -- 96, хортуоппуй -- 106, чеснок -- 431, мандарин -- 368, апельсин -- 272, банан -- 208, виноград -- 575, дьаабылака 288 солкуобай этэ. Ити чааһынайдардааҕар быдан чэпчэки сыана. Ол иһин биир күнүнэн начаас атыылаһан бүтэрбиппит. Саатар, бөртөлүөтүнэн буолан, 1 туонна эрэ таһаҕас кэлбитэ. Арбуз эҥин курдук сиэдэрэйдэри санаан да көрбөппүт.

Абый улууһун Сыаҥаннааҕыттан Анастасия:

--“Күөх рейс” сылга биирдэ кэлэн барааччы. Хортуоппуй, хаппыыста, сүбүөкүлэ, моркуоп аҕалааччылар. Ону да кырдьаҕас дьоҥҥо, кыаммат ыалга, элбэх оҕолоохторго атыылыыллар. Биһиги тиксибэппит. Үлэлээх дьон кэмэрсээннэртэн ылабыт. Ол иһин бэйэбит үүннэрэ сатыыбыт.

Орто Халыма улууһун Өлөөкө Күөлүттэн Изабелла:

-- Фрукта диэни аҕыйахта харахтыыбыт. Ону да хаачыстабата хайдаҕын бэйэҕит сэрэйэҕит.  Билигин виноград киилэтэ -- 650, дьаабылака -- 500 солкуобай. “Күөх рейс” кыһыары кэлэр. Киһиэхэ барытыгар тиксэр гына үллэрэллэр. Холобура, хаппыыстаны икки ыалга аҥаардыыллар. Эн бэркиһээн күлэҕин, оттон биһиги оннук олоробут.

Дьааҥы улууһун Боронугуттан Акулина:

   --Эн этэр сайыҥҥы “күөх рейс” хортуоппуйдара биһиэхэ кэлбэт. Ыраах Суордаахха, Сартаҥҥа тиэрдибиттэр. Оҕуруот аһа манна наһаа сыаналаах, ол иһин бэйэбит үүннэрэ сатыыбыт. Сирбит ирбэт тоҥ буолан, хортуоппуйу мас хоруопкаларга олордобут. Бүөбэйдээн-бүөбэйдээн, быстах сииргэ син ылабыт.

Белай Гора бөһүөлэгиттэн Галина:

--Биһиги оройуон киинэ буоллахпыт дии. Онон маҕаһыын элбэх. Оҕурсу, помидор, биэрэс, моркуоп киилэтэ -- 400, хаппыыста -- 300, банан –350, апельсин – 400, дьаабылака, мандарин, груша – 450, слива, лимон, виноград, персик, слива, нектарин – 500, абрикос, черешня – 600 солкуобай. Биир устуука сымыыт -- 22 солк.

-- Олох  «космическай» сыана эбээт! Хас биирдии оройуоҥҥа сыананы оҥорор, кэтиир тустаах үлэһиттэр бааллар. Олор тугу көрөллөр? Аартыканы сайыннарыыга уонна хоту дойду норуоттарын дьыалаларыгар министиэристибэтэ ханнаный? Тугунан дьарыктанарый? Хотулар хамнастара киин оройуоннар киэннэриттэн, дьиҥэр, оннук айылаах үрдүгэ суох. Оттон нэһилиэнньэ олоҕун усулуобуйата, ас-үөл сыанатыттан да көрдөххө, ыарахан, уустук, -- диир норуот дьокутаата Елена Голомарева, хотуларга ис сүрэҕиттэн долгуйар киһи быһыытын, кыһыйан туран.

Оттон ол министиэристибэбит үлэһитэ, миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев, хата, кэскиллээх дьыала саҕаламмытын сэһэргиир:

--Аартыка эҥээр улуустары аһынан-үөлүнэн хааччыйыы саҥа бырайыага үлэлээн эрэр. Бу бырайыак чэрчитинэн, килиэп астыыр бэкээринэлэр, үүт, эт астары оҥорон таһаарар сыахтар хоту баар буолуохтара, -- диэн.

 Атыы-логистическай кииннэрэ тутуллуохтара

Бу саас Ил Түмэҥҥэ Аартыка эҥээр улуустарга бородууктаны таһыы кыһалҕаларын туһунан “төгүрүк остуол” буолбута. Онно тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев: “Бырабыыталыстыба сорудаҕынан быйыл аан бастакыбытын 13 арктическай улуус туох баар нэһилиэнньэлээх пуунун барытын кэрийдибит. Онон балаһыанньа хайдаҕын бэркэ билэн олоробут. Этэргит курдук, фрукта, оҕуруот аһа илдьэр буоллахпытына, биһиэхэ дэриэбинэ аайы 2 көннөрү уонна биир тоҥорор контейнер наада. Билигин аһаҕас халлаан анныгар харайабыт. Оннук, дьиҥэр, буруйу оҥоруу тэҥэ буоллаҕа дии. Дьон-сэргэ сөптөөх усулуобуйаҕа хараллыбыт аһы-үөлү сиэхтээҕэ чуолкай. Биһиги ааҕарбытынан, бу кыһалҕаны быһаарарга 90 көннөрү уонна 50 рефрижераторнай контейнер атыылаһыахтаахпыт. Сууматыгар таһаардахха, 46 мөл. солк. буолар”, -- диэн кэпсээбитэ.

Ити сугулаан кэнниттэн Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэн дьокутааттарыгар туһаайан этиитигэр, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар арктическай 3 оройуоҥҥа – Усуйаана Уус Куйгатыгар, Аллараа Халыма Черскэйигэр, Абый Белай Горатыгар -- атыы-логистическай кииннэрин тутар туһунан эппитэ.

 Хамсааһын номнуо саҕаланна, онон сотору кэминэн ол сорук туоларыгар эрэнэбит. Оччоҕо мантан барбыт аһы-үөлү, анарааттан кэлэр балыгы, таба этин харайарга, нэһилиэктэринэн түҥэтэргэ олус табыгастаах буолуо этэ. Оттон бу күннэргэ ыраах сытар, суола-ииһэ суох нэһилиэнньэлээх 32 пууҥҥа быйылгы үүнүү хортуоппуйун, ыаллыы эрэгийиэннэртэн ылан, “Ан-2” сөмөлүөтүнэн тиэрдэн саҕалаатылар. Номнуо 10 сырыыны оҥордо. Барыта 61,8 туоннаны таһыахтаах. СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко: “Быйыл уу суолунан тиийбит таһаҕаһы бөһүөлэктэргэ “Ан-2” сөмөлүөт таһан эрэр. Бу сонун ньыма. Ол иннинэ бөртөлүөтү көтүтэрбит, туонна эрэ кэриҥэ табаар батара. Ол иһин ороскуота улахан. Билигин 3 төгүл чэпчээтэ, хас биирдии киилэттэн 400 солк. экономияланныбыт. Ол, биллэн турар, сыанатыгар сабыдыаллыыр. “Ан-2” бүтэһигин маннык кытыы дэриэбинэлэринэн рейси 10 сыллааҕыта оҥорбут эбит”, -- диэн кэпсиир.

Эбээн-Бытантай Кустууруттан Тамара Шадрина: «Антошка» кэлэн, олохтоохтор бары үөрүү бөҕө. 1200 кг хортуоппуйу аҕалла. Сыаната олох чэпчэки – 120 солк. Хата, сөмөлүөтүнэн буолан, элбэх кэлэн, барыбытыгар тигистэ”, -- диэн үөрүүтүн үллэстэр.

***

Ханна эрэ соҕуруу аҕыйах солкуобай ыараабытыгар айманар эбит буоллахтарына, биһиги хотуларбыт оҕуруот аһа кэллэҕинэ да үөрэллэр. Сыанатыгар да кыһаммакка, баарыгар баһыыба курдук балаһыанньа.

XXI үйэҕэ киһи сонньуйуох көстүүлэрэ (Саҥа дьылга үлүйбүт мандарин, хаппыыстаны аҥаардаһыы, о.д.а) ол эрэннэрэр логистическай кииннэрэ, бэкээринэлэрэ, сыахтара үлэҕэ киирдэҕинэ, итиэннэ Аартыканы сайыннарыыга туһуламмыт министиэристибэ федеральнай таһымҥа туруорсан, хотулар олохторун таһымын үрдэтэргэ күүскэ ылсан үлэлэстэҕинэ, Ил Түмэн дьокутааттара норуокка дьиҥ туһалыыр сокуоннары ылыннахтарына, баҕар, хаһан эмэ уларыйыаҕа, тупсуоҕа... Елена Масюк 20-тэн тахса сыллааҕыта “Страна безмолвия” диэн ааттаабыта. Син биир оннук, барытыгар сөпсөһөн барын сылдьабыт...