Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -16 oC
Саха киһитин аар айылҕабыт дьыл кэмин араас кэмнэрин тургутууларынан, айылҕаҕа баар көстүүлэринэн, олох эргииринэн оччоттон-баччаҕа диэри санаабыт курдук  атаахтатан тараҥнаппатах, сылааска-сымнаҕаска саһыарбатах. Ол эрээри,  кини – саха киһитэ, онтон муннукка анньыллан муҥатыйбат, кэтэххэ бэриллэн кэннинэн буолбат, төттөрүтүн олох төһө кытаанах соччонон  буһан-хатан, өркөн өйө чочуллан иһэр.
Саха киһитин аар айылҕабыт дьыл кэмин араас кэмнэрин тургутууларынан, айылҕаҕа баар көстүүлэринэн, олох эргииринэн оччоттон-баччаҕа диэри санаабыт курдук  атаахтатан тараҥнаппатах, сылааска-сымнаҕаска саһыарбатах. Ол эрээри,  кини – саха киһитэ, онтон муннукка анньыллан муҥатыйбат, кэтэххэ бэриллэн кэннинэн буолбат, төттөрүтүн олох төһө кытаанах соччонон  буһан-хатан, өркөн өйө чочуллан иһэр.
Сахаларга былыр былыргыттан Ойуу тыла баара, ол омооно билигин да көстөр. Бу туһунан убаастанар ытыктанар, билиҥҥи кэм сахатын улуу киһитэ Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус маннык суруйар: «Саха киһитэ тугу оҥорбутун, туппутун, иистэммитин көрүөхтэн дьикти, кэрэ гына дириҥ ис хоһоонноон ойуулуура-бичиктиирэ, арыый да ылсан хаһыспыт киһи сурук бичик диэн  ааҕыахха айылаах...».  Кырдьыга даҕаны, уруһуй хас биирдиибит сүрэхпитигэр дууһабытыгар баарын дакаастыыр түгэннэр үгүстэр. Холобур, “Тускул” КК иһинэн үлэлиир “Бары уруһуйдуубут” түмсүү сүрдээх көхтөөтүк үлэлиир.  Сылын аайы бииртэн-биир саҥа, сонун көрүүлээх, баҕалаах дьоннор кэлэллэр. Онно уруһуйдуур киһи баар үһү, манна уруһуйдуон баҕалаах баар үһү диэн истиһии, бэйэҕэ-бэйэҕэ кэпсээһин-сэһэргээһин баар. Ол курдук, бу күннэргэ  Аркадий Михайлович Уваровскайы көрсөрдүү сананан, былааннанан дьиэтигэр тиийдим.
9783045b 00a4 4f1c 8bf1 f54761132880
Кини 94 саастаах, Хатас нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 1941-1945 сыллардаах Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, үлэ бэтэрээнэ, уһун сылларга тыа хаһаайыстыбата сайдарын туһугар тиритэ-хорута, дьаныардаахтык үлэлээбит, олоххо куруутун баҕалаах, инникигэ эрэллээх, сэргэх киһи.  37 сыл анараа өттүгэр тэриллибит  бэтэрээннэр “Алгыс” кулууптарын чилиэнэ, уопсастыбаннай хамсааһын биир тутаах кыттааччыта  буолар. Бачча дьоһун, ытык сааһыгар диэри бэйэтин бэйэтэ көрүнэн, дьиэтин-уотун бэйэтэ дьаһанан, сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар, чэгиэн-чэбдик олоҕу тутуһар, тус бэйэтинэн холобур буолар.
e1a98d9a 4aad 4484 8c14 541cbe9853e2
Холобур буолар өрүтэ элбэх:
- хас сарсыарда  аайы алтаҕа туран, күн-дьыл туругуттан тутулуга суох, хаалыктаах хаамар;
- тэлгэһэтэ ып-ыраас;
- кыһын хаарын күрдьэр - сылдьар ыллыга эрэ буолбакка уруккулуу дьиэ-таһыгар холкутук хаама-сиимэ, тутта-хапта сылдьарга тупсаҕай гына, хоспоҕор, ампаарыгар, ыалыгар барар ыллыктар киэҥник тэлэллэн сыталлар. Олбуорун тас өттүгэр массыына кэлэн тохтоон, холкутук эргийэн тахсар гына оҥорор. 
- оҕуруотун бэйэтэ көрөр, үүннэрэр: хортуоска, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ уо.д.а.;
-  тэлгэһэтин иһэ-таһа барыта кустук араас өҥүнэн ооннььуур сибэкки эгэлгэтэ киэргэтэр;
- аһын-үөлүн былааннаан-барыллаан ууран, хаһаанан, астанан-үөллэнэн куруутун сандалыта толору астаах буоларын астынар. Этэргэ дылы оҕо да аһа, улахан да киһи аһа кырыы-кырыытынан анньыллан турар буолар. 
5baf31d2 4797 4218 8d0c 6680bce52cab7f17172c f0ee 4957 8145 edf150ee6b14
Бүгүн эһиэхэ Аркадий Михайлович биир дьикти, кэрэ дьарыгын туһунан сырдатыам этэ. Ол кини бэйэтэ суруйар хартыыналарын туһунан.
Хартыыналарын акварель кыраасканан оҥорор. Уруһуй диэни удумаҕалатар эрэ киһи барыта акварель кыраасканан үлэлиир олус уустугун өйдүүбүт, этэргэ дылы сыыстыҥ да барытын хаттаан оҥороргор тиийэҕин. Онон оҥоруоҥ иннигэр сэттэтэ мээрэйдээн, толкуйдаан баран ылсаҕын. «Уруһуйдуур диэни, дьиҥинэн олох эдэр эрдэхпиттэн дууһабар чугастык ылынабын», – диир Аркадий Михайлович, – «Аармыйаҕа сулууспалыыр сылларбар саха буолла да уруһуйдьут диэннэр ыйыта да барбакка, уруһуйдаталлар этэ», –диэн күлэн мүчүйэ-мүчүйэ сэһэргээтэ. Ол кэннэ, олох ухханыгар, үлэ умсулаҕаныгар, дьиэ-кэргэн түбүгэр түһүүлээх-тахсыылаах күннэргэ умнулла быһыытыйбыт. Онтон уонча сыл анараа өттүгэр, Дьокуускай куоракка “Үһүс оскуолаҕа” киирэн анаан уруһуйунан дьарыктанан балачча үлэлэри оҥортоон иһэн эмиэ чуумпура быһыытыйбыт. Бу кэлиҥҥи сылларга кэлии-барыы хаарчахтааһыныгар, көрсүһүү көҕүрээһинигэр, алтыһыы аҕыйааһыныгар түбэһэн мунчаарыыга, муҥкук санааҕа куустарбакка сэргэхтик сылдьарыгар уруһуйдуура биллэрдик көмөлөспүт.
9980edee be67 45ab ae5f 01bf8b255858
Ытык киһибит үлэлэрин көрдөххө, хайдах эрэ ыллыаххын-туойуоххун уонна өссө тугу гыныахпын сөбүй диэххин баҕараҕын. Ол курдук, кини үлэлэрэ барыта сырдык, сылаас сыдьаайдаахтар. Туттубут өҥүн-дьүһүнүн арааһа, дьүөрэлэһиитэ хоһоон курдук хомоҕой, ырыа курдук ылбаҕай. Аны анал үөрэхтээхэ уһуйааччыга үөрэммит буолан, үлэлэрэ ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба ирдэбиллэрин тутуһан оҥоһуллубуттар: пропорция, күлүк түһүүтэ, компановка эҥин диэн өйдөбүллэри төһө кыалларынан тутуспут.  «Бу дьарык эйиэхэ тугу биэрэрий?» диэн ыйытыкка хоруйа маннык буолла: «Бастатан туран, сааһыланабын, уоскуйабын. Өҥ-дьүһүн көмөтүнэн  санаабын,  ис турукпун бөҕөргөтөбүн, тулабын сырдатабын, оччоҕо олоххо тардыһыым өссө чиҥииргэ дылы». 
31d7037d ea33 4ff0 8437 f08c83cccee8
Бу этиитин сүүс бырыһыан өйдүүбүн-өйүүбүн. Кырдьыга даҕаны, санаарҕыахха диэтэххэ санаарҕыыр, мунчаарыахха диэтэххэ мунчаарар түгэннэр киниэхэ даҕаны бааллар бөҕө буоллаҕа, ону кини үҥсэргии дуу, муунтуйа дуу барбакка тус бэйэтин ис-тас туругун бөҕөргөтүнэн, тулалыыр эйгэтин сырдыгынан сылаанньытан мэлдьи сэргэх, кэрэхсэбиллээх олохтоох. Аны кини бу ытык сааһыгар диэри олус үчүгэй оҕо көрөөччү, кинини тула мэлдьи оҕо чуопчаарар саҥата, күлүүтэ-үөрүүтэ.
Хаһан эмит хам-түм сырыттахха, хайаан даҕаны саатар биир хос сиэн уочараттаһан кэлэ сылдьар буолааччы. Көлүөнэ ситимин  хаһан да быспат буолан оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ киниэхэ кэлэри ытык иэстэрин курдук ылыналлар уонна киниэхэ кэлэр туһугар бырааһынньык дэһэллэр. Оонньоһору кытта оонньоһон, кэпсэтэри ытта кэпсэтэн, үлэлиири кытта үлэлэһэн барыларын кытта уопсай тылы булан улахан дьиэ кэргэнигэр тутаах киһи буолар.
ad41b162 c705 40d3 a3f8 df82e64f2805
Дьиэ-уот боппуроуһугар куруутун дьоһун сыһыаннаах, тыын боппуруос диэн өйдөбүллээх буолан оҕолоругар, сиэннэригэр оннук өйдөбүлү кытаанахтык киллэрбит буолан, оҕолоро бары туһунан дьиэлээхтэр-уоттаахтар, үлэлээхтэр-хамнастаахтар, дьарыктаахтар.  Кырдьыга да, олох үөһүгэр сылдьар Аркадий Михайлович барыбытыгар үтүө холобур, настаабынньык. 
  • 8
  • 3
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением