Уопсастыба

Үбүлээһин аччатыллыа суохтаах

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2025 с. уонна былааннанар 2026-2027 сс. судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуон барылыгар иһитиннэриини үп миниистирин э.т. Иван Алексеев оҥордо.

Кэлэр үс сыллаах бүддьүөт дохуота маннык аттарыллан барылламмыт: 2025 с. – 294 млрд. солк., 2026 с. – 314 млрд. солк., 2027 с. – 310 млрд. солк. Оттон ороскуот, федеральнай үбү киллэрэн туран, туһааннааҕынан, 264 млрд., 268 млрд. уонна 252 млрд солкуобайынан барылламмыт. «Тыа сирин территорияларын кэлим сайыннарыы бырагырааматын» чэрчитинэн, 2025 с. 478 мөл., 2026 с. 130 мөл солк., «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырье уонна ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин бырагырааматын» чэрчитинэн, 2025 с. – 8 023 мөл., 2026 с. – 7 986 мөл., 2027 с. – 7 395 мөл. солк. барылламмыт.

Норуот дьокутаата Сергей Сивцев үбүлээһин быйылгы сылга тэҥнээтэххэ, биллэрдик аччатыллыбытын бэлиэтээтэ, ол төрүөтүн ыйытта. Онуоха дакылааччыт федерация бүддьүөтүттэн көрүллэр субвенциялар, куонкуруһунан бэриллэр субсидиялар, бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы трансферт үбүн-харчытын 70 %-а эрэ тыырыллан турарын быһыытынан итинник торумнаммытын быһаарда, бу ый бүтүүтэ бүддьүөт туолуутугар ол барыта учуоттаныаҕын эттэ.

-- Онон иккис ааҕыыга чопчу сыыппаралар этиллиэхтэрэ. Биһиги билигин бары хайысхаларынан үбүлээһин кээмэйэ аччатыллыбатын туһугар үлэлэһэ сылдьабыт. Уопсайынан, бүддьүөт дохуоттаах чааһын толорорго үлэ сыллата ыытыллар, ыытылла да туруоҕа. Ол курдук, былырыын 23 млрд. солк харчыны эбии ылары ситиспиппит. Кэлэр сылга тэрилтэлэр барыстарыттан, бас билииттэн уонна сир баайын хостооһунтан нолуок киириитин кээмэйэ ааспыт сыллааҕар үгүөрү буолуо диэн эрэнэбит. Өрөспүүбүлүкэ сир баайын хостуур хампаанньалары кытары үчүгэйдик үлэлиир, билэргит курдук, чуолаан бу хампаанньалар биһиги уопсай дохуоппут 60 %-ын хааччыйаллар, – диэтэ Иван Алексеев.

Онлайн киэбинэн кыттыбыт Ньургуйаана Заморщикова Nordgold төһө көмүһү хостуурун, төһө нолуогу киллэрэрин туһунан ыйыппытыгар ити хампаанньа үлэтин, киллэрэр нолуогун туһунан сыыппаранан чахчыны суругунан биэриэхпитин сөп диэн буолла. Норуот дьокутаатын иккис ыйытыыта урбаан эйгэтигэр туһуланна, онуоха ханнык хайысхаларынан төһө үп көрүллэрэ сиһилии быһаарылынна.

Норуот дьокутааттара тыа хаһаайыстыбатын бырагыраамаларынан үбүлээһин кээмэйэ быйылгы таһымтан аҕыйаабатын ситиһэргэ этэн туран, сокуон барылын пленарнай мунньахха бастакы ааҕыыга киллэрэргэ быһаардылар.

Дьэ, сордоох ыттар!

Иккис боппуруоһунан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин олохтоох салайыныы уорганнарыгар хаһаайына суох кыыллары дьаһайыыга кэккэ судаарыстыбаннай боломуочуйалары биэрэр туһунан» сокуоҥҥа кэккэ уларытыылары киллэрэр туһунан сокуон барыла көрүлүннэ.

Кэпсэтиини саҕалыан иннинэ, Александр Атласов дьэллик ыттар саба түһэннэр, Чульман бөһүөлэгэр 12 саастаах оҕо суорума суолламмыта барыбытын долгутарын эттэ, оҕо төрөппүттэригэр кутурҕанын тиэртэ.

– Саха Сиригэр бу бастакы түбэлтэ буолбатах, дьэллик ыттар үөрүнэн сылдьан, улахан кутталы оҥороллор. Ол иһин биһиги өрөспүүбүлүкэбит тустаах федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары бастакынан киллэрбитэ, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр хаһаайына суох кыыллары (ыттары) дьаһайыы бэрээдэгин олохтуур уонна оннук дьаһаллар кэрискэлэрин быһаарар туһунан» сокуону былырыын сайын ылыммыта. Хомойуох иһин, ол сокуону утараннар, Мииринэй уопсастыбанньыктара Үрдүкү суукка үҥүстүлэр. Сокуон быстах көрөр пууҥҥа (приюкка) угуллубут, хаһаайына суох дьэллик ыты ким да иитэ ылбатаҕына, тутуллубута 31-с хонугар, ханнык төрүөттэргэ олоҕуран өлөрүөххэ сөбүн туһунан ыйар 10-с ыстатыйатын 2-с чааһын 5-с пуунун балаҕан ыйын 17 күнүгэр көтүттэрдилэр. Госдуума былырыын ылыммыт көннөрүүтүгэр хаһаайына суох ыттары дьаһайыы боломуочуйатын эрэгийиэннэргэ биэрэн турар, онон Үрдүкү суут уурааҕын көтүттэрэргэ биһиги үлэлиэхпит, – диэтэ сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ.

Сокуон барыла Бырабыыталыстыба көҕүлээһининэн оҥоһуллубутун быһыытынан, иһитиннэриини Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников оҥордо. Олохтоох салайыныы уорганнара хаһаайына суох ыттары дьаһайыыга судаарыстыбаннай боломуочуйаны толороллоругар бүддьүөттэн көрүллэр үбүлээһин методикатын тупсаран, приюттары тутуу, ыттары көрүү-истии ороскуотун учуоттуур ирдэнэр эбит.

Норуот дьокутааттара дьэллик ыттары ааҕыы төһө ыытылларын, приюттары тутуу, көрүү-истии ороскуота хайдах ааҕылларын туһунан ыйытан, бэтэринээринэй управление исписэлиистэрин толору хоруйдарын иһиттилэр.

Кэҥэтиллибит, чопчуламмыт

Тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, сүөһүлэрин-сылгыларын, бааһынаҕа ыһар үүнүүлэрин араас дэҥтэн-оһолтон, айылҕа иэдээннэриттэн араҥаччылаан, страховкалаталлар. Туох эмит буоллаҕына, холобур, бурдуктара курааннан үүммэтэҕинэ уо.д.а. страховка дуогабарын быһыытынан бүддьүөттэн харчы ылан, ороскуоттарын сороҕун толуналлар.

«Тыа хаһаайыстыбатын страховкалааһын эйгэтигэр судаарыстыба өйөбүлүн уонна «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа кэккэ уларытыылары киллэрэр туһунан» федеральнай сокуон барылыгар иһитиннэриини сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Атласов оҥордо.

Федеральнай сокуон 4-с ыстатыйатын 1-кы чааһын 6-с пуунун «е» диэн хос пуунугар тыа хаһаайыстыбатын култууратын үүнүүтүн страховкалааһын дуогабарыгар франшиза (хоромньу төннөрүллүбэт өттүн) кээмэйин страховка суумматын 50 %-ыттан 30 %-ҥа диэри аччатар туһунан уларытыы киллэриллибит. Итинэн хаһаайыстыбалар үүнүүлэрин страховкалар иһин төлөбүрдэрэ биллэрдик чэпчиир буолбут. Федеральнай сокуон 6-с ыстатыйатыгар киллэриллэр уларытыы тыа хаһаайыстыбатын страховкатын болдьоҕун биир сылтан үс сылга диэри уһатар кыаҕы биэрэр. Биллэрин курдук, кутталлаах түгэннэр дьыл кэминэн тутулуктанан сыллата аайы хатыланаллар, ол курдук, саас буолла да халаан, сайын кураан биитэр уһун, дохсун ардахтар, күһүн эрдэтээҥи хаһыҥ.... куттууллар. Онон страховка кээмэйин сыллата уларыта сылдьар төрүт наадата суох эбит. Иккиһинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар страховкаланар эбийиэктэр кэрискэлэрин уонна онно көрүллэр субсидия кээмэйин үс сылга бигэргэтии тыа хаһаайыстыбатын страховкатын дуогабарынан судаарыстыба өйөбүлүн оҥорорго бүддьүөт үбүн эрдэттэн былаанныырга тирэх буолар. Федеральнай сокуон 8-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар киллэриллэр уларытыы страховкаланар түбэлтэлэр кэрискэлэрин кэҥэтэн биэрбит. Онон, хаһаайыстыба страховкалаппыт сүөһүтэ ыалдьан өллөҕүнэ, страховка төлөбүрүн ыларыгар оннук сыстыганнаах ыарыы тустаах сиргэ турбутун биитэр турбатаҕын туһунан бигэргэтэр ирдэммэт буолбут. Айылҕа кутталлаах дьайыытын страховкаланар кэрискэтигэр «халаан» уонна «уу таһыма үрдээһинэ» диэн өйдөбүллэр киллэриллэн биэрбиттэр.

Быһаарыы суруктан көрдөххө, федеральнай сокуоҥҥа бу уларытыылары Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара, ол иһигэр Судаарыстыбаннай Дуума Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Гордеев, Судаарыстыбаннай Дуума аграрнай бопуруостарга кэмитиэтин бастакы солбуйааччы Владимир Плотников уо.д.а. киллэрбиттэр. Санатан эттэххэ, Алексей Гордеев 1999-2009 сс. Арассыыйа Федерациятын тыатын хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлээбитэ, 2006 с. саас Саха Сиригэр кэлэн барбыта (ол сырыы түмүгүнэн, «Тыа хаһаайыстыбата» национальнай бырайыакка сылгыны үөрдээн иитии уонна таба салаата киллэриллибиттэрэ), Владимир Плотников Арассыыйа үтүөлээх агронома. Тыа дьонун кыһалҕатын билэр дьокутааттар страховка тиһигэ табаары оҥорооччуларга табыгастаах буоларыгар кыһаллар эбиттэр.

Хаартыскаҕа Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриитэ